Status prawny i odpowiedzialność dyscyplinarna Rzecznika Dyscyplinarnego Sędziów Sądów Powszechnych

Zasada niezawisłości odnosi się również do wszystkich działań sędziego, związanych z zarządzeniem procesem orzekania oraz działań podejmowanych w związku z procesem orzekania (np. ustalenie abstrakcyjnej wykładni prawa). Dotyczy też działań podejmowanych przez sądy w formach orzeczniczych, lecz nietraktowanych przez konstytucję jako „wymierzanie sprawiedliwości” (orzekanie o ważności wyborów i referendów, orzekanie o terenowych sporach kompetencyjnych), a także do wszystkich sytuacji, gdy sędzia podejmuje obowiązki jako osoba zaufania publicznego¹⁹.

Tytułem podsumowania, autor przyjmuje za Anetą Łazarską, że niezawisłość sędziowska nie ogranicza się jedynie do funkcji orzekania, które jak to wskazał Trybunał Konstytucyjny w wyroku z 27.3.2013 r. jest „jądrem kompetencyjnym”, lecz rozciąga się na wszelkie czynności sądu, które mieszczą się w sprawowaniu przez sędziego swojego urzędu. Sędzia bowiem jest niezawisły i nie ma żadnych zwierzchników, gdy chodzi o wszystkie czynności, które wykonuje, sprawując swój urząd²⁰. Takie rozumienie niezawisłości sędziowskiej przyjął także Trybunał Konstytucyjny w wyroku z 14.10.2015 r.²¹. Poza sporem pozostaje kwestia, że przymiotem niezawisłości obdarzeni są sędziowie orzekający w postępowaniu dyscyplinarnym, ponieważ takie rozwiązanie wyklucza zastosowanie wobec sędziów działań o charakterze administracyjnym²². Pełnienie natomiast przez sędziego funkcji rzecznika dyscyplinarnego wiąże się z podejmowaniem innych, charakterystycznych wyłącznie dla tego uczestnika postępowania dyscyplinarnego zadań, które prima facie wydawać się mogą odmienne do zasadniczego nurtu działalności sędziego, w tym także orzekającego w sądzie dyscyplinarnym. Co także istotne, przewidziana w pragmatyce zawodowej odpowiedzialność dyscyplinarna nie ma charakteru powszechnego, dotyczy tylko określonej kategorii osób, sprawujących funkcje publiczne i jest ponoszona za czyny związane z funkcjonowaniem właściwej organizacji publicznej. Jej głównym zadaniem jest dyscyplinowanie i samokontrola wyodrębnionych członków tej grupy, ze względu na specyfikę realizowanych przez nie celów i warunki ich działania oraz wynikającą stąd potrzebę zróżnicowania wymagań w zakresie standardów zawodowych lub etycznych, jakie są stawiane uczestnikom danej grupy²³. Stąd też odpowiedzialność dyscyplinarna jest sprawowana w ramach określonej grupy zawodowej – w tym przypadku sędziów – przez sędziów. Odbieranie przymiotu niezawisłości sędziowskiej sędziemu będącemu rzecznikiem dyscyplinarnym wydaje się więc nie tylko konstrukcją sztuczną, ale i przede wszystkim nieuwzględniającą normy wyrażonej w art. 178 ust. 1 Konstytucji RP. Trudno jest także uznać za trafne rozwiązanie ustrojowe, w którym ocenę zasadności zachowania się sędziego w postaci sprzeniewierzenia się niezawisłości sędziowskiej (stanowiącego jeden z najcięższych zarzutów dyscyplinarnych) oceniał będzie inny sędzia-rzecznik dyscyplinarny, który miałby być pozbawiony atrybutu niezawisłości²⁴. Nie można jednak pominąć, że wskazana uprzednio regulacja art. 114 § 9 PrUSP dopuszczająca prawo wniesienia przez Ministra Sprawiedliwości sprzeciwu od postanowienia o odmowie wszczęcia postępowania dyscyplinarnego, nakładająca na rzecznika dyscyplinarnego obowiązek wszczęcia postępowania dyscyplinarnego i konieczność realizowania wskazań co do dalszego toku postępowania, w sposób jaskrawy łamie niezawisłość sędziowską i stanowi niedopuszczalną ingerencję w swobodę podejmowania decyzji przez sędziego, rozumianej jako wolność od wytycznych, czy poleceń, tym bardziej, że pochodzą one nie od sądu dyscyplinarnego, tylko od przedstawiciela władzy wykonawczej, niemającego statusu sądu²⁵.

Analizując problematykę niezawisłości sędziowskiej rzecznika dyscyplinarnego, warto również określić charakter wykonywanych przez niego czynności – od momentu podjęcia czynności wyjaśniających, czyli tzw. „przeddyscyplinarnych ” – o których mowa w art. 114 § 1 PrUSP, do momentu merytorycznego zakończenia tego stadium postępowania dyscyplinarnego, za które należy rozumieć bądź odmowę wszczęcia postępowania dyscyplinarnego, bądź umorzenie postępowania dyscyplinarnego albo skierowanie do sądu dyscyplinarnego wniosku o rozpoznanie sprawy dyscyplinarnej. W literaturze wypowiedziano pogląd, że rzecznik dyscyplinarny nie wykonuje czynności orzeczniczych związanych z zasadą niezawisłości, te bowiem pozostają w wyłącznej kompetencji sądów dyscyplinarnych, choć wydaje określonego rodzaju orzeczenia dotyczące odpowiedzialności dyscyplinarnej²⁶. Podkreśla się dodatkowo, że czynnościom rzecznika nie towarzyszy działalność orzecznicza polegająca na wydaniu orzeczenia w imieniu Rzeczypospolitej Polskiej, co prowadzić ma do wniosku, że ta działalność polega na podejmowaniu innych czynności niż wykonywanie władzy sądowniczej²⁷. Wskazując na uprzednio wypowiedziany pogląd o przyznaniu rzecznikowi dyscyplinarnemu jako sędziemu atrybutu niezawisłości, zdecydowanie więcej ­argumentów przemawia za przyjęciem odmiennego poglądu i uznanie, że rzecznik dyscyplinarny wykonuje działalność orzeczniczą – oczywiście z pominięciem działalności polegającej na wydawaniu orzeczeń w formie wyroków. Ta działalność zgodnie z art. 174 Konstytucji RP dotyczy bowiem merytorycznego rozstrzygnięcia w przedmiocie objętym zakresem postępowania sądowego²⁸, a w postępowaniu dyscyplinarnym przyjmującego postać orzeczenia sądu dyscyplinarnego wydanego w imieniu Rzeczpospolitej Polskiej, rozstrzygającego o kwestii odpowiedzialności dyscyplinarnej obwinionego sędziego. Za uznaniem, że czynnościom rzecznika dyscyplinarnego towarzyszy działalność orzecznicza przemawiają ponadto następujące argumenty. Artykuł 128 PrUSP stanowi, że w sprawach nieuregulowanych w rozdziale o postępowaniu dyscyplinarnym stosuje się odpowiednio przepisy KPK. Oznacza to, że na podstawie art. 92 i 93 § 3 KPK rzecznik dyscyplinarny wydaje decyzje procesowe, rozstrzygające określoną kwestię prawną w postępowaniu będącą przejawem władzy tego organu. Decyzje procesowe wiążą uczestników postępowania (zwłaszcza obwinionego sędziego) i występują one w formie zarządzeń i orzeczeń – a te ostatnie przybierają w przypadku rzecznika dyscyplinarnego formę postanowień, które mają charakter imperatywny (rozstrzygający) lub przyjmują postać orzeczeń kończących postępowanie „przeddyscyplinarne” i dyscyplinarne²⁹. Klasycznym orzeczeniem imperatywnym rzecznika dyscyplinarnego jest wydanie postanowienia o wszczęciu postępowania dyscyplinarnego i przedstawieniu obwinionemu sędziemu zarzutów dyscyplinarnych (art. 114 § 3 PrUSP). Istotnym novum, wprowadzonym mocą „ustawy represyjnej” jest nadanie rzecznikowi dyscyplinarnemu kompetencji do wydania orzeczenia imperatywnego w postaci wydania postanowienia o wykorzystaniu jako dowód materiałów uzyskanych w wyniku stosowania kontroli operacyjnej na podstawie art. 168b KPK, oraz materiałów uzyskanych na podstawie art. 237 lub 237a KPK (art. 115c PrUSP), co przyjmie postać oceny i kontroli ich uzyskania, pod kątem zgodności z prawem, wyselekcjonowania i zakresu wykorzystania tych materiałów, a następnie ich przekazania do sądu dyscyplinarnego. Powyższe uprawnienie pozwala rzecznikowi dyscyplinarnemu wkroczyć bardzo istotnie w określone przepisami Konstytucji RP prawa i wolności obywatelskie obwinionego sędziego, takie jak prawo do prywatności, wolności i tajemnicy komunikowania się³⁰. Innym przykładem orzeczeń imperatywnych są orzeczenia o oddaleniu wniosków dowodowych i ich pozostawienie bez rozpoznania z uwagi na zaistnienie tzw. „prekluzji dowodowej” (art. 114 § 4 PrUSP). Orzeczeniami kończącymi natomiast postępowanie jest postanowienie o odmowie wszczęcia postępowania dyscyplinarnego – kończące postępowanie „przeddyscyplinarne” i postanowienie o umorzeniu postępowania dyscyplinarnego – kończące postępowanie dyscyplinarne. Przyznanie rzecznikowi dyscyplinarnemu tych uprawnień procesowych świadczy za przyjęciem tezy, że jego działalności towarzyszy działalność orzecznicza, której sprawowanie jako pełniącemu urząd sędziemu powinien towarzyszyć przymiot niezawisłości.