Sztuczna inteligencja w służbie polskiego sądu – propozycje rozwiązań

Dzięki wprowadzeniu w 2015 r. Elektronicznych Potwierdzeń Odbioru (EPO) droga powrotna potwierdzenia odbioru pisma (tzw. „zwrotka”) została zdigitalizowana. Dużym krokiem jest uchwalenie ustawy z 18.11.2020 r. o doręczeniach elektronicznych²⁸. Jej celem jest zapewnienie wszystkim, zarówno podmiotom publicznym, jak i niepublicznym, możliwości korzystania z jednego, własnego adresu do doręczeń elektronicznych, który będzie mógł być wykorzystany do korespondencji ze wszystkimi pozostałymi podmiotami korzystającymi z usług rejestrowanego doręczenia elektronicznego, w tym także z sądami²⁹. Aby projekt e-doręczeń w sądownictwie odniósł sukces i ostatecznie wyeliminował papierowe doręczenia, e-doręczenia musiałyby być obowiązkowe dla każdej osoby fizycznej i prawnej w Polsce. Chociaż może wydawać się to niewykonalne, warto rozważyć możliwości. Pierwszym etapem powinno być, na wzór hiszpański, obligatoryjne korzystanie z e-doręczeń przez każdego adwokata i radcę prawnego. Kolejnym krokiem byłoby zobowiązanie wszystkich przedsiębiorców do kontaktów z sądami wyłącznie przez ePUAP. Po pewnym czasie każda osoba chcąca wszcząć sprawę cywilną powinna mieć taką możliwość wyłącznie drogą elektroniczną. Natomiast w przypadku pozwanych możliwym rozwiązaniem byłoby informowanie każdej osoby, która pierwszy raz od wprowadzenia reformy e-doręczeń została pozwana albo wezwana w charakterze świadka, o automatycznym wygenerowaniu jej profilu w ePUAP i wyłącznym doręczaniu pism sądowych przez tę platformę. Powyższe informowanie byłoby kluczowym procesem digitalizacji akt sądowych i dokonywane by było pocztą, wyłącznie za osobistym odbiorem albo poprzez komornika – podobnie jak od listopada 2019 r. ma miejsce doręczanie pozwu.

Dla części prawników powyższe propozycje byłyby nadmiernym ograniczeniem prawa do sądu. Należy bowiem mieć na uwadze, że w Polsce ok. 25% gospodarstw domowych nie ma dostępu do Internetu³⁰. Powszechne ucyfrowienie sądownictwa ma na celu wzmocnienie prawa do sądu, a nie pozbawienie go osób wykluczonych cyfrowo. Z tego względu należałoby zapewnić każdej osobie dostęp do osobistego profilu ePUAP w każdym sądowym biurze obsługi interesanta, a także w każdym urzędzie gminy. Pomocy udzielaliby odpowiednio przeszkoleni pracownicy sądów i urzędów.

W przypadku spraw karnych komunikacja pomiędzy sądami a prokuraturą powinna przebiegać sprawnie, o ile skutecznie zostanie wdrożony projekt: Rozwój Systemu ­Digitalizacji Akt Postępowań Przygotowawczych w Sprawach Karnych, zapewniający wymianę danych z sądami, a także umożliwiający podejrzanym i pokrzywdzonym przeglądanie akt przez Internet³¹. Brak również przeszkód, by pozostałe organy administracji komunikowały się z sądami wyłącznie elektronicznie. Przykładowo, w postępowaniach spadkowych sądy często zwracają się do urzędów stanu cywilnego o odpisy aktów urodzenia i zgonu. Docelowo sądy powinny mieć swobodny dostęp do Systemu Rejestrów Państwowych przez aplikację ŹRÓDŁO³², a następnie należy wprowadzić obowiązek samodzielnego korzystania z posiadanych aplikacji we własnym zakresie, tak jak w przypadku obowiązku z urzędu ustalania numeru PESEL pozwanego będącego osobą fizyczną³³ przez aplikację PESEL-SAD.

Digitalizacja akt sądowych spowoduje znaczne uwolnienie od nadmiaru pracy sędziów i urzędników. Platforma ePUAP zawierałaby inteligentny formularz do sporządzenia pism procesowych. Informowałby o brakach formalnych jeszcze przed wysłaniem, a w konsekwencji do sądu trafiałyby wyłącznie pozwy i apelacje wolne od tych braków. Ponadto formularz samodzielnie obliczałby wysokość opłaty sądowej, uniemożliwiając uiszczenie jej w nieprawidłowej wysokości. Po sporządzeniu pisma żądałby elektronicznego przelewu opłaty – już ma to miejsce dzięki elektronicznym znakom opłaty sądowej³⁴ – lub umożliwiałby złożenie wniosku o zwolnienie od kosztów sądowych. Przewodniczący wydziałów zostaliby zwolnieni od konieczności wyszukiwania braków formalnych, co w skali kraju skutkowałoby zaoszczędzeniem tysięcy roboczogodzin.

Obecnie pomiędzy nadaniem pisma na poczcie a jego przedłożeniem na biurko sędziego może minąć kilka tygodni. Digitalizacja akt sądowych przyspieszy ten proces do kilku sekund. Po wybraniu opcji „wnieś pozew” program komputerowy wyśle e-dokument na serwery odpowiedniego sądu i od razu wylosuje sędziego sprawozdawcę, przypisze sprawę do określonego symbolu statystycznego, a nowa sprawa wyświetli się sędziemu na ekranie komputera. Wraz z rozwojem systemu w zależności od kategorii sprawy możliwe byłoby:

•    automatyczne wyznaczenie daty rozprawy i wysyłanie e-wezwań do stron i świadków;

•    automatyczne wysłanie stronom np. trzech terminów rozprawy, by mogły wybrać najdogodniejszą dla siebie datę, a w razie zgodnego wyboru – termin ten byłby wiążący;

•    dostęp przez strony do internetowego kalendarza rozpraw sędziego i wybór najdogodniejszej dla siebie daty – sędzia lub algorytm kontrolowałby jedynie długość rozprawy, by zapobiec sytuacji zarezerwowania np. dwóch godzin w razie potrzeby jedynie jednej.

W sprawach, w których wyznaczenie daty rozprawy pozostanie w gestii sędziego, wraz z zatwierdzeniem zarządzenia zostaną wysłane e-wezwania do stron i świadków. Dzisiaj niewykonalne jest, aby w dniu wniesienia pozwu strony i świadkowie otrzymywali wezwanie na rozprawę. W przyszłości mógłby to być standard.

Wprowadzenie e-doręczeń odciąży sędziów od żmudnej pracy stwierdzania dat prawomocności wyroków i postanowień. Obecnie sędzia stwierdza datę potwierdzenia odbioru i dodaje odpowiednią liczbę dni. Datę prawomocności określiłby program komputerowy w dniu gdy orzeczenie stanie się prawomocne. Postulować należy także podjęcie dodatkowych działań przez komputer: w sprawach karnych byłoby to zawiadomienie Krajowego Rejestru Karnego i wysłanie e-dokumentacji do zakładów karnych, zakładów pracy w których wykonuje się karę ograniczenia wolności lub do skazanych, że są zobowiązani do uiszczenia grzywien.