Aspekty prawne programu Rodzina 500 Plus – od ratio legis do praktyki sali sądowej
W takich sytuacjach w sprawach dotyczących obowiązku alimentacyjnego często podnoszony jest argument pobierania przez rodzica pierwszoplanowego świadczenia 500+, a sądowi trudno się do niego nie odnieść. Wskazać również należy uwagę na zjawisko, o niemożliwej jednak do oszacowania skali, być może stanowiące margines, jednak niekiedy uwidaczniające się w sprawach o alimenty – bierności zawodowej rodzica pierwszoplanowego, który pomimo osiągnięcia przez wszystkie dzieci wieku szkolnego nie myśli nawet o podejmowaniu stałej pracy, co wprost deklaruje, a utrzymuje się na skromnym poziomie wraz z dziećmi z płaconych przez zobowiązanego (czy uzyskiwanych w zastępstwie z Funduszu Alimentacyjnego) alimentów, świadczenia wychowawczego, świadczeń rodzinnych oraz korzysta z innych świadczeń z pomocy społecznej, w tym dodatku mieszkaniowego. W takich stanach faktycznych pozwani często podnoszą twierdzenie, że alimentami finansują utrzymanie byłego partnera/małżonka, zaś po zapłaceniu wysokich alimentów nie stać ich już będzie na fundowanie dziecku atrakcji podczas kontaktów czy też kupowanie droższych prezentów.
Orzekanie o wysokości obowiązku alimentacyjnego sprawić więc może przy pogłębionej analizie wiele praktycznych trudności, a stosowanie wąskiej czy nietrafnej wykładni art. 135 § 3 pkt 3 KRO może prowadzić do niesprawiedliwych orzeczeń.
W tym miejscu należy zwrócić uwagę na użytą terminologię. Świadczenie wychowawcze nie wpływa na „zakres świadczeń alimentacyjnych” co oznacza, że jego wysokość nie może być odliczona ani w całości, ani w części przez rodzica zobowiązanego do alimentacji, natomiast możliwy do przyjęcia jest pogląd, że nie oznacza to bezwzględnego zakazu uwzględniania świadczenia 500+ w ocenie zakresu „usprawiedliwionych potrzeb uprawnionego”. Mając na względzie ratio legis PomWychDzU, którym jest poprawa sytuacji rodzin wychowujących dzieci, uznać należy, że świadczenie 500+ służy podniesieniu poziomu stopy życiowej rodziny, czy samego dziecka, która gdyby nie to świadczenie – byłaby niższa. Tym samym świadczenie 500+ może służyć zaspokojeniu potrzeb dziecka, które w innej sytuacji zostały uznane za nieusprawiedliwione, zbytkowne, luksusowe. Mogą być to wydatki na wakacje, na dodatkowe języki obce, na kosztowne hobby czy sprzęt elektroniczny lub odzież lepszych marek. Powyższy pogląd jest zbliżony do zaprezentowanego w przytoczonej wyżej uchwale SN(7) – Izba Cywilna – z 11.12.1967 r., III CZP 56/6729. Nauka natomiast dostrzega wpływ programu 500+ na usamodzielnienie rodzin o niskich dochodach, czego można się dopatrzeć w tym, że przyznane świadczenia mogą się przyczynić do zaspokajania przez nie potrzeb na wyższym poziomie niż przed ich przyznaniem30.
Podkreślić trzeba, że dzieci mają prawo do równej stopy życiowej ze stopą życiową rodziców, co nie oznacza równoległego uprawnienia rodzica do równej stopy życiowej z dzieckiem. Dziecko może i ma prawo żyć na wyższej stopie życiowej niż jeden z rodziców – w sytuacji na przykład gdy rodzic, pod pieczą którego pozostaje, dysponuje o wiele większymi dochodami niż rodzic zobowiązany do alimentacji w formie finansowej, zaś bardzo dobra sytuacja finansowa rodzica pierwszoplanowego nie zwalnia drugiego rodzica od obowiązku płacenia alimentów – przeciwnie, jest on nadal zobowiązany do zaspokajania części usprawiedliwionych potrzeb dziecka w ramach swoich możliwości majątkowych, co oznacza, że nie musi zaspokajać potrzeb zbytkownych, luksusowych; wydaje się również, że w praktyce zakres usprawiedliwionych potrzeb dziecka bywa określany nie tylko w ujęciu przeciętnych potrzeb dziecka w wieku powoda, ale i w odniesieniu do stopy życiowej rodzica zobowiązanego, jeżeli ta jest dużo niższa niż przeciętna.
Sądy powszechne o 500+ i alimentach
Zauważyć można, że w tej kwestii nie wypowiedział się Sąd Najwyższy – skarga kasacyjna nie jest dopuszczalna w sprawach o alimenty (art. 3982 § 2 pkt 2 KPC), zaś najwidoczniej sądy II instancji nie mają wątpliwości co do wykładni przepisów o zakresie obowiązku alimentacyjnego czy też nie stanowią one istotnego zagadnienia prawnego, niemożliwego do samodzielnego rozstrzygnięcia przez sąd powszechny, pozwalającego na przedstawienie do rozstrzygnięcia Sądowi Najwyższemu.
Analiza powszechnie dostępnych orzeczeń sądów rejonowych i okręgowych, tj. treści wyroków z uzasadnieniem wskazuje na dualizm poglądów. W tym miejscu przytoczymy wybrane orzeczenia sądów powszechnych, w których sądy pochyliły się nad wykładnią art. 135 § 3 pkt 3 KRO.
Do pierwszej grupy orzeczeń, uwzględniających świadczenie wychowawcze – 500+ jako wpływające na zakres ustalenia usprawiedliwionych potrzeb dziecka należą:
1) wyrok SR w Toruniu z 19.12.2016 r., III RC 228/1631;
2) wyrok SR Szczecin-Centrum w Szczecinie – VIII Wydział Rodzinny i Nieletnich z 20.10.2020 r., VIII RC 46/2032;
3) wyrok SO w Olsztynie – VI Wydział Cywilny Rodzinny z 4.11.2020 r., VI RCa 165/2033;
4) wyrok SR w Olkuszu – III Wydział Rodzinny i Nieletnich z 2.10.2019 r., III RC 228/1934.
Odmiennie natomiast:
1) wyrok SR w Kole – III Wydział Rodzinny i Nieletnich z 23.9.2020 r., III RC 71/2035;
2) wyrok SO w Poznaniu – II Wydział Cywilny Odwoławczy z 4.1.2021 r., II Ca 1321/20 oraz podobnie wyrok SO w Poznaniu – II Wydział Cywilny Odwoławczy z 30.7.2020 r., II Ca 1159/1936.
Warto również wskazać na uzasadnienie wyroku SR w Żaganiu z 28.11.2017 r., III RC 447/1737, jak również wyrok SR w Kole – III Wydział Rodzinny i Nieletnich z 24.11.2020 r., III RC 152/2038. Interesujący pogląd wyraził również SO w Sieradzu – I Wydział Cywilny w wyroku z 24.8.2016 r., I Ca 326/1639. Można przytoczyć również wyrok SO w Suwałkach – I Wydział Cywilny z 18.7.2018 r., I Ca 226/1840, z zastrzeżeniem co do prawidłowości poglądu o obowiązku przeznaczania świadczenia wyłącznie na potrzeby tego dziecka, na które zostało przyznane41.