Europejski Trybunał Praw Człowieka w Strasburgu wobec kryzysu praworządności w Polsce – cz. 1
Nowe izby i składy starych izb Sądu Najwyższego nie spełniają kryteriów sądu ustanowionego ustawą
Kolejną grupę spraw o fundamentalnym znaczeniu, w których Trybunał wydał wyroki, stanowią te dotyczące Sądu Najwyższego. W tym obszarze zapadły dotąd trzy istotne orzeczenia:
– wyrok z 22.7.2021 r., Reczkowicz przeciwko Polsce, skarga nr 43447/1932,
– wyrok z 8.11.2021 r. w sprawie Dolińska-Ficek i Ozimek przeciwko Polsce, skarga nr 49868/1933,
– wyrok z 3.2.2022 r., Advance Pharma Sp z o.o. przeciwko Polsce, skarga nr 1469/2034.
W każdej z tych spraw Trybunał zajmował się pojęciem sądu ustanowionego ustawą, stwierdzając, iż po tzw. reformie sądownictwa doszło do oczywistego naruszenia procedury powoływania do Izby Cywilnej Sądu Najwyższego, do Izby Dyscyplinarnej Sądu Najwyższego i do Izby Kontroli Nadzwyczajnej i Spraw Publicznych Sądu Najwyższego, a to wobec braku niezależności Krajowej Rady Sądownictwa od władzy ustawodawczej i wykonawczej oraz powołania przez Prezydenta RP sędziów pomimo wstrzymania wykonania obowiązującej uchwały do czasu przeprowadzenia kontroli sądowej oraz ingerencji ustawodawcy w proces powoływania sędziów poprzez niweczenie skutków tej kontroli. W każdej z tych trzech spraw Trybunał zastosował trójstopniowy test sformułowany w wyroku w sprawie Guðmundur Andri Ástráðsson przeciwko Islandii, stwierdzając, że tak ukonstytuowane sądy nie spełniają kryteriów „sądu ustanowionego ustawą” w rozumieniu art. 6 ust. 1 Konwencji. Trybunał podkreślił też każdorazowo, że skarżący – pomimo podniesienia zarzutów dotyczących poważnych nieprawidłowości w powoływaniu sędziów oraz wadliwej obsady sądów w toku postępowania przed sądami krajowymi – zostali pozbawieni środków krajowych umożliwiających zakwestionowanie zarzucanych uchybień. W sprawie Reczkowicz przeciwko Polsce Trybunał zaprezentował dodatkowo wnikliwą ocenę ustroju Izby Dyscyplinarnej Sądu Najwyższego i stwierdził oczywiste naruszenie prawa krajowego z powodu z definicji wadliwej procedury powoływania sędziów przez zreformowaną Krajową Radę Sądownictwa, której brakowało niezależności od władzy ustawodawczej i wykonawczej oraz podkreślił brak przeprowadzenia przez Trybunał Konstytucyjny wszechstronnej, wyważonej i obiektywnej analizy przedstawionych mu kwestii (ta ostatnia kwestia zawarta jest w § 261–263 wyroku i zasługuje na uwagę także z uwagi na podejście Strasburga do TK jako sądu niespełniającego kryteriów z art. 6 ust. 1 Konwencji)35.
Warto jednak przypatrzeć się szczegółom tych orzeczeń.
Reczkowicz przeciwko Polsce
W wyroku z 22.7.2021 r. w sprawie Reczkowicz przeciwko Polsce (wyrok ostateczny od 22.11.2021 r.) Trybunał – stosując trzystopniowy test z wyroku Ástráðsson – jednoznacznie wskazał, że na mocy ustawy nowelizującej z 2017 r., która pozbawiła gremia sędziowskie prawa do powoływania i wyboru sędziów zasiadających w KRS (a więc prawa przyznanego im przez dotychczasowe ustawodawstwo i mającego oparcie w standardach międzynarodowych), władza ustawodawcza i wykonawcza uzyskały decydujący wpływ na skład KRS (zob. § 126–148 i § 155–176 tegoż wyroku). Trybunał odnotował, że ustawa praktycznie usunęła nie tylko dotychczasowy system przedstawicielski, ale także gwarancje niezależności sądownictwa w tym zakresie. W rezultacie umożliwiło to władzy wykonawczej i ustawodawczej bezpośrednią lub pośrednią ingerencję w procedurę powoływania sędziów, z której to możliwości władze skorzystały – o czym świadczą chociażby okoliczności towarzyszące zatwierdzaniu kandydatów na sędziów do KRS (zob. § 271–272 oraz 274 wyroku). Dalej, Trybunał potwierdził, że na mocy ustawy o SN z 2017 r. pozbawiono Pierwszego Prezesa Sądu Najwyższego prerogatywy ogłaszania wolnych stanowisk sędziowskich w tym sądzie, odbierając mu tę prerogatywę na rzecz Prezydenta RP. Chociaż Trybunał nie uznał za konieczne ustalenia, czy obwieszczenie przez Prezydenta wolnych stanowisk sędziowskich w Izbie Dyscyplinarnej było sprzeczne z prawem krajowym (zob. § 265 wyroku), to wskazał, że pozbawienie Pierwszego Prezesa SN tej prerogatywy dodatkowo osłabiło udział wymiaru sprawiedliwości w procesie powoływania sędziów, w szczególności powoływania sędziów do Sądu Najwyższego. Oceniając powyższe okoliczności we wzajemnym powiązaniu, Trybunał stwierdził, że naruszenie prawa krajowego, wynikające z nieprzestrzegania zasady podziału władzy i niezależności sądownictwa, w sposób nieodwracalny skaziło kwestionowaną procedurę powołania, ponieważ w konsekwencji tego naruszenia rekomendacja kandydatów na sędziów do Izby Dyscyplinarnej – warunek konieczny powołania przez Prezydenta RP – została powierzona KRS, organowi, który nie zapewnia wystarczającej gwarancji niezależności od władzy ustawodawczej i wykonawczej. Tymczasem procedura powoływania sędziów, która uwidacznia nadmierny wpływ władzy ustawodawczej i wykonawczej na powoływanie sędziów, jest per se niezgodna z art. 6 ust. 1 Konwencji i jako taka stanowi fundamentalną nieprawidłowość wpływającą negatywnie na cały proces i zagrażającą legitymacji sądu złożonego z tak powołanych sędziów. Podsumowując, Trybunał orzekł, iż naruszenia procedury powoływania sędziów do Izby Dyscyplinarnej były tak poważne, że naruszały samą istotę prawa do „sądu ustanowionego ustawą”. Dodatkowo nie były one skutecznie zbadane przez sądy krajowe, gdyż nie istniała procedura, zgodnie z którą można było zakwestionować zarzucane uchybienia w procedurze powoływania sędziów do Izby Dyscyplinarnej Sądu Najwyższego. Zdaniem Trybunału, nieprawidłowości w procesie powoływania sędziów niweczyły legitymację Izby Dyscyplinarnej w takim stopniu, że w następstwie z natury wadliwej procedury powoływania sędziów, nie można było uznać, że posiadała ona atrybuty „sądu”, który jest „zgodny z prawem” dla celów wykładni na gruncie art. 6 ust. 1 Konwencji. Tym samym naruszona została sama istota przedmiotowego prawa. To zaś implikuje stwierdzenie, że Izba Dyscyplinarna Sądu Najwyższego nie jest/ nie była „sądem ustanowionym ustawą ”, a nieprawidłowości przy powołaniu sędziów tej izby dodatkowo pozbawiły sąd przymiotu niezawisłości i bezstronności.