Forum Konsumenckie przy Rzeczniku Praw Obywatelskich
Dostępność sądów dla seniorów1
Anna Wypych-Knieć*
Maciej Plaskacz**
Realizacja konstytucyjnego i traktatowego prawa do sądu jest w ostatnich latach jednym z centralnych zagadnień w dyskursie publicznym. Rozległość tej problematyki sprawia, że niektóre aspekty prawa do sądu schodzą czasowo na dalszy plan, mimo ich znacznej doniosłości dla urzeczywistnienia tego prawa. Celem opracowania jest zasygnalizowanie jednego z takich aspektów w postaci zapewnienia realnego dostępu do sądu dla seniorów. Grupa ta stanowi liczny odsetek uczestników postępowań sądowych, a przy tym ze względu na stan zdrowia, utrwalone zwyczaje komunikacyjne czy stopień wykorzystania nowoczesnych technologii może natrafiać na istotne bariery w kontakcie z sądami. Należy odnotować, że problematyka likwidacji barier m.in. dla seniorów w dostępie do instytucji publicznych została dostrzeżona niedawno przez polskiego ustawodawcę. W 2019 r. zostały uchwalone i promulgowane dwa istotne dla tej sfery akty prawne: ustawa z 19.7.2019 r. o zapewnianiu dostępności osobom ze szczególnymi potrzebami2 i ustawa z 4.4.2019 r. o dostępności cyfrowej stron internetowych i aplikacji mobilnych podmiotów publicznych3. Niezależnie od obowiązków nałożonych w nich na podmioty publiczne (w tym sądy), wydaje się, że już teraz istnieją możliwości usuwania barier w dostępie do sądów dla seniorów, przy czym część z nich leży w gestii samych sędziów.
Nie podejmując się wyczerpującego omówienia problemu, można wyróżnić co najmniej trzy sfery działalności sądu, w których mogą występować bariery dla seniorów. Pierwszą z nich jest udział w rozprawie, gdzie do kompetencji przewodniczącego składu orzekającego należy kierowanie przebiegiem rozprawy, wydawanie zarządzeń porządkowych, formułowanie pouczeń czy zarządzanie przerwy. Przewodniczący może m.in. zezwolić na zwracanie się do sądu w pozycji siedzącej, może zarządzić dostarczenie krzesła dla świadka czy zarządzić kilka minut przerwy dla odpoczynku. Od jego indywidualnej wrażliwości zależy, czy zostaną stworzone warunki, w których senior będzie mógł w pełni uczestniczyć w rozprawie, w tym, czy zrozumie to, co dzieje się na sali rozpraw, czy zrozumie kierowane do niego pouczenia, czy będzie miał możliwość przedstawienia swoich racji, czy wreszcie uzyska niezbędną pomoc w sytuacji, gdy stan zdrowia lub złe samopoczucie uniemożliwią mu dalszy, czynny udział w rozprawie. Istotne utrudnienie wynika z tego, że przy wyznaczaniu rozprawy sędzia nie wie, że będzie w niej uczestniczyła osoba o szczególnych potrzebach, a w konsekwencji nie może się do tego w żaden sposób przygotować. Reakcje na kontakt z osobą o szczególnych potrzebach mają zatem prawie zawsze charakter spontaniczny i nie zawsze są trafne. Mimo wskazanych trudności, możliwe są działania zmierzające do zwiększenia standardów dostępności sądu dla seniorów w odniesieniu do udziału w rozprawie. Po pierwsze, wskazane byłoby przeprowadzenie akcji uświadamiających seniorów o potrzebie zgłaszania sądowi szczególnych potrzeb jeszcze przed udziałem w zaplanowanych czynnościach sądu. Mając wiedzę o takich potrzebach, sąd w znakomitej większości przypadków podejmie właściwe działania w celu umożliwienia seniorowi należytego i aktywnego udziału w posiedzeniu sądu (np. przez zmianę sali rozpraw czy zapewnienie asysty) albo przeprowadzenia czynności z jego udziałem w sposób dogodny dla seniora (np. przez przesłuchanie w miejscu zamieszkania czy przesłuchanie na odległość w trybie wideokonferencji). Należy zmierzać do sytuacji, w której takie potrzeby mogłyby być zgłaszane w dowolny sposób: e-mailem na adres wskazany na stronie internetowej sądu, telefonicznie, z której zostanie sporządzona notatka urzędowa lub w piśmie procesowym. Najważniejsza jest zatem komunikacja i przekazanie sądowi informacji o szczególnych potrzebach. Po drugie, celowe wydaje się opracowanie zestawu dobrych praktyk postępowania z seniorami uczestniczącymi w czynnościach procesowych, a następnie upowszechnienie ich wśród sędziów. Wypracowanie standardów postępowania pozwoli, z jednej strony, na uświadomienie sędziom istnienia problemów, przed którymi stają seniorzy, a z drugiej – na zaproponowanie rozwiązań dla poszczególnych sytuacji, które mogą wystąpić na sali rozpraw. Po trzecie, sytuacje niewłaściwego potraktowania seniorów na sali rozpraw nie powinny pozostawać bez reakcji. Można w tym celu wykorzystać instytucję skargi administracyjnej do prezesa sądu albo zwrócić się do prężnie działających organizacji pozarządowych zajmujących się monitoringiem sądów lub ochroną praw seniorów.