Forum Konsumenckie przy Rzeczniku Praw Obywatelskich
III. Istota problemów
Problemy przedstawione przez sądy krajowe dotyczyły stwierdzenia4:
1) Czy polskie modele postępowania nakazowego i zaocznego wykluczają możliwość dokonania kontroli z urzędu postanowień umowy konsumenckiej (a także deklaracji wekslowej) w sytuacji, w której roszczenie przeciwko konsumentowi jest dochodzone na podstawie wystawionego przez niego weksla in blanco, wypełnionego przez przedsiębiorcę, a w tym:
a) czy sąd krajowy może uzupełnić z urzędu materiał sprawy, jeżeli nie pozwala on na kontrolę postanowień umowy zawartej z konsumentem (w szczególności wówczas, gdy roszczenie przeciwko konsumentowi jest dochodzone na podstawie weksla);
b) czy w związku z istniejącym obowiązkiem kontroli z urzędu postanowień umowy konsumenckiej, sąd krajowy może odmówić stosowania przepisów, które uniemożliwiają kontrolę stosunku podstawowego wówczas, gdy roszczenie przeciwko konsumentowi jest dochodzone na podstawie weksla własnego in blanco.
2) Czy analogiczne reguły mają zastosowanie do kontroli przez sąd wykonania przez przedsiębiorcę obowiązków informacyjnych wynikających z regulacji kredytu konsumenckiego.
IV. Rozwiązania przyjęte przez TSUE
Odnosząc się do pytań prejudycjalnych w sprawie C-419/18, TSUE stwierdził, że sposób zabezpieczenia wierzytelności konsumenckich leży ze swojej istoty poza zakresem objętym harmonizacją w prawie UE. Dopuszczalność stosowania weksla in blanco jako formy zabezpieczenia roszczeń konsumenckich należy więc do domeny prawa krajowego. W konsekwencji, jak stwierdził TSUE, przepisy dyrektyw 93/13 i 2008/48 nie stoją na przeszkodzie stosowaniu weksla jako sposobu zabezpieczenia roszczeń przysługujących wobec konsumentów (pkt 41, 45–60).
O ile jednak dopuszczalność posłużenia się wekslem in blanco pozostaje poza zakresem prawa UE, o tyle sama umowa wyznaczająca stosunek podstawowy mieści się w ramach ogólnego mechanizmu kontroli abuzywności (pkt 52, 57). Dotyczy to także postanowień zobowiązujących konsumenta do wystawienia weksla in blanco oraz klauzul zawartych w porozumieniu wekslowym. Postanowienia tego rodzaju nie określają głównych świadczeń stron ani stosunku jakości do ceny w rozumieniu art. 4 ust. 2 dyrektywy 93/13. Sądy mogą więc dokonywać ich kontroli z zastosowaniem testu abuzywności (pkt 57–58). W konsekwencji, choć samo posłużenie się wekslem nie może być przedmiotem kontroli w ramach prawa UE, sąd może uznać za bezskuteczne wobec konsumenta klauzule, które stanowiły podstawę wystawienia weksla. W praktyce oznaczało to utratę tytułu do posłużenia się wekslem przeciwko konsumentowi – a tym samym faktyczny brak możliwości skorzystania z weksla jako sposobu zabezpieczenia roszczenia.
W odniesieniu do pytania o zakres obowiązku działania przez sąd krajowy z urzędu w postępowaniu nakazowym i zaocznym, TSUE zauważył, że na tle spraw rozpoznawanych przez sądy polskie wystąpiły dwie konfiguracje procesowe, które należy rozpatrywać osobno z perspektywy prawa UE:
a) jeśli w materiale sprawy znajduje się dokument umowy konsumenckiej (jak miało to miejsce w sprawie C-419/18), sąd krajowy ma obowiązek dokonać kontroli abuzywności z urzędu (pkt 63). Stanowisko to jest utrwalone w orzecznictwie TSUE, w ostatnim zaś czasie zostało potwierdzone w dwóch orzeczeniach TSUE, wydanych w odpowiedzi na pytania prejudycjalne sądów polskich: z 13.9.2018 r. w sprawie C-176/17 (Profi Credit I) oraz z 18.11.2018 r., C-632/17 (PKO Bank Polski);
b) inaczej należy oceniać sytuacje, w których sąd krajowy nie ma do dyspozycji umowy konsumenckiej zawartej w konkretnej sprawie, wie jednak o treści innych umów tego rodzaju zawieranych przez danego przedsiębiorcę (co nastąpiło w sprawie C-483/18). W sytuacji takiej nie można stwierdzić, by sąd krajowy dysponował dostatecznymi informacjami, które pozwalałyby na dokonanie kontroli abuzywności. Oznacza to, że sąd krajowy ma obowiązek dokonania we własnym zakresie ustaleń co do faktów sprawy. W tych ramach może on także zażądać przedstawienia przez strony dokumentów koniecznych do ustalenia treści umowy konsumenckiej i do dokonania jej kontroli. Dotyczy to także postępowań, w których prawo krajowe pozwalałoby na wydanie orzeczenia bez przedstawienia sądowi dokumentu umowy – np. na podstawie weksla w polskim modelu postępowania nakazowego (pkt 66–67).
W konsekwencji, TSUE stwierdził także, że sąd ma obowiązek pominięcia przepisów krajowych i orzecznictwa, które stoją na przeszkodzie kontroli z urzędu postanowień umów konsumenckich. Dotyczy to także sytuacji, w których zgodnie z przepisami krajowymi orzeczenie zasądzające świadczenie od konsumenta może zostać wydane wyłącznie na podstawie weksla, a przepisy krajowe pozwalają na kontrolę stosunku podstawowego wyłącznie na zarzut dłużnika wekslowego (pkt 73–76).
Analogiczne wnioski dotyczą także konieczności kontroli przez sąd krajowy, czy przy zawarciu umowy z konsumentem przedsiębiorca prawidłowo wykonał ciążące na nim obowiązki informacyjne. Także w tym przypadku kontrola ta powinna nastąpić z urzędu, a sąd krajowy ma obowiązek dokonać jej niezależnie od ewentualnych przeszkód w krajowym prawie i orzecznictwie (pkt 74).