II Kongres Prawników Polskich 1.6.2019 r. w Poznaniu

II Panel adwokacki: „W obronie praw i wolności obywatela – Prawo do sądu oraz niezależność prawników”

Panel II zatytułowany „W obronie praw i wolności obywatela – Prawo do sądu oraz niezależność prawników” moderował adw. Jacek Trela, prezes Naczelnej Rady Adwokackiej. Uczestniczyli w nim prof. Andrzej Jakubecki z UMCS w Lublinie, r. pr. Rafał Stankiewicz, wicedziekan OIRP w Warszawie, sędzia dr hab. Marcin Walasik z UAM w Poznaniu, adw. Mikołaj Pietrzak, dziekan Okręgowej Rady Adwokackiej w Warszawie oraz adw. prof. dr hab. Piotr Kardas, wiceprezes NRA.

Prof. Andrzej Jakubecki przybliżył ministerialne propozycje zmian projektu Kodeksu postępowania cywilnego oraz konsekwencje, jakie mogą wynikać z tych zmian dla obywateli. Prof. A. Jakubecki stwierdził, że wiele z proponowanych zmian ma zupełnie drugorzędne znaczenie. Niektóre z nich są istotne, ale nie mają znaczenia dla przyspieszenia postępowań ani dla poprawy sytuacji obywatela, np. wprowadzenie opłaty od wniosku o uzasadnienie wyroku. Część zmian jest wyrazem doświadczeń jednostkowych, np. zwrot tzw. pozornego pozwu, czyli pisma niezawierającego podstawowych elementów pisma procesowego. Projekt zawiera też zmiany systemowe, przede wszystkim wprowadzenie posiedzenia przygotowawczego, na którym sąd zachowuje się jak mediator zmierzający do zawarcia ugody, a jeśli do niej nie dojdzie, sędzia sporządza plan rozprawy.

Zdaniem prelegenta w projekcie dominuje sędziowskie spojrzenie na proces cywilny, daje się odczuć formalizm postępowania i zwiększenie formalizmu w odniesieniu do spraw gospodarczych. Widać zagrożenia związane z dostępem do wymiaru sprawiedliwości. Pojawia się nowa zasada – pozostawienie sprawy lub wniosku bez rozpoznania. Jest też ograniczenie możliwości podniesienia zarzutu potrącenia w procesie cywilnym oraz zmiany w wyrokowaniu zaocznym. Skutkiem niewniesienia obligatoryjnej odpowiedzi na pozew ma być wydanie wyroku zaocznego. W tym przepisie nie byłoby nic złego, gdyby ustawodawca wprowadził przymus adwokacko-radcowski – uważa prof. A. Jakubecki.

Prelegent odniósł się również do zmiany dotyczącej koncentracji materiału procesowego. W miejsce przepisów z 2012 r. powraca wersja, że spóźnione twierdzenia i dowody sąd będzie odrzucał obligatoryjnie, chyba że powołanie dowodów lub twierdzeń wcześniej nie było możliwe, albo potrzeba ich powołania powstała później. Tym sposobem sędzia pozbawiony będzie możliwości racjonalnej oceny dopuszczenia dowodu. Kwestie opłat sądowych – ich wzrost – ograniczy dostęp do pomocy sądowej. Projekt wprowadza przepis, że za źle opłacone pismo procesowe będzie nałożona dodatkowo taka sama opłata – czyli drugie 100% właściwej opłaty.

Założenia do reformy sądownictwa administracyjnego przedstawił r. pr. Rafał Stankiewicz. Zastanawiał się, czy można coś zrobić, aby zwiększyć efektywność procesu sądowo-administracyjnego. Przypomniał, że art. 184 Konstytucji RP ogranicza możliwości zmian. Postępowanie przed sądem administracyjnym może mieć charakter wyłącznie kontrolny, a nie merytoryczny. Z kolei art. 45 Konstytucji RP mówi, że każdy ma prawo do sądu i ochrony prawnej. Obecnie działalność sądów administracyjnych jest zbyt wąska i nie chroni praw podmiotowych w sposób właściwy i efektywny. Społeczna Komisja Kodyfikacyjna przygotowała założenia zmian w tym zakresie. Komisja proponuje oprzeć się na wzorcach zachodnich państw, m.in. Niemiec i Austrii, które wprowadziły tzw. klauzulę generalną, pozwalającą na objęcie przez sądy nadzoru nad wszelkimi działaniami administracji dotykającymi jednostkę. Drugim elementem jest takie ukształtowanie procedur sądowych, aby były one szybkie, proste i przewidywalne w czasie. Choć sądy wydają wyroki dosyć szybko, to jednak nie rozwiązują one problemów. Sąd może wydać jedynie wytyczne, dlatego ważne jest, aby wprowadzić model orzekania quasi-merytorycznego. Sąd mógłby dawać zarządzenia tymczasowe, które dawałyby wytyczne jak ma zachować się urząd. Prowadziłoby to do szybkiego kończenia spraw przed organem. Wzorca konstytucyjnego nie zachwiałyby takie elementy orzekania merytorycznego, które pozwoliłyby sądowi orzekać w danej sprawie. To wymagałoby przyznania sądowi uprawnień dowodowych. Ważne też, aby sądy miały możliwość miarkowania wysokości nałożonej administracyjnej kary pieniężnej. Komisja widzi też możliwość przyznawania zadośćuczynienia za decyzje niezgodne z prawem, nakładania grzywien za niewykonywanie wyroków kasacyjnych. Propozycją jest też likwidacja procedur hybrydowych – możliwość przejścia sprawy do trybu cywilnoprawnego. Dzisiejszy system jest nieefektywny w tym przypadku.

Sędzia Marcin Walasik mówił o projekcie wprowadzenia do wymiaru sprawiedliwości sędziów handlowych. To rozwiązanie wzmocni społeczną legitymację i zaufanie. Praca sędziów handlowych ma mieć walor edukacyjny, adresowany do przedsiębiorców – pozwoli poznać zasady funkcjonowania wymiaru sprawiedliwości. Same sprawy gospodarcze są na tyle specyficzne, aby ich rozstrzyganie powierzyć również obywatelom. Założenia przewidują, że sędziowie handlowi będą mogli rozstrzygać sprawy gospodarcze w I instancji w procesie, w którym sprawy przynależą do sądów okręgowych. Model ten ma charakter fakultatywny. Zainteresowane strony przed pierwszą rozprawą mogą złożyć wniosek o rozpoznanie sprawy w składzie zawodowym, również prezes sądu, jeśli w danej sprawie nie uda się zebrać składu, będzie mógł zarządzić pominięcie poszerzonego składu. Kandydaci mieliby być związani z okręgiem, w którym będą orzekać i będą musieli wykazać się odpowiednim doświadczeniem. Funkcja sędziego handlowego powierzana miałaby być przez sejmik województwa, na pięcioletnią kadencję. Wybrany sędzia miałby limit spraw i ekwiwalent finansowy. Projekt ma stworzyć szanse, ale nie stara się narzucać przymusowo zmian.