Nagrywanie rozpraw – niebezpieczeństwo czy szansa?

Brak przeprowadzenia pilotażu powoduje, że w istocie dopiero teraz będzie prowadzony taki program47. Dopiero teraz przekonamy się o wadach i zaletach takiego rozwiązania w Polsce, przy zupełnie innej roli sądów w Polsce niż np. w krajach common law. W istocie dopiero po uchwaleniu ustawy zaczniemy mieć do czynienia z wypracowywaniem zachowań sędziów i innych osób w procesie nagrywania. Dojdzie więc do sytuacji, że sędziowie sami będą się uczyć jak postępować podczas nagrywania rozpraw. Brak bowiem do dziś48 informacji o szkoleniach jak prowadzić rozprawę, jak postępować z nagraniem, jak podczas takiej rozprawy postępować z przesłuchiwanymi osobami. I nie myślę tu wcale o szkoleniu w zakresie stosowania przepisów, a raczej aspektów – nazwijmy je – psychologicznych, socjologicznych czy też kulturowych nagrywania rozpraw49. Co do tego, że nagrywanie zmieni sposób pracy, nie wątpi chyba nikt, konieczne będzie wypracowanie nowych metod działania sądów50. Nastąpić powinna więc analiza, jak osiągnąć przy pomocy nagrywania jak najlepszy efekt przy zminimalizowaniu problemów.

Administracja sądowa wobec nagrywania

Uczyć się jak postępować z nagrywaniem rozpraw będą zresztą nie tylko sędziowie. Ta nauka dotyczyć będzie także administracji sądowej. Według jakich przesłanek np. prezes sądu zgodnie z art. 158 § 4 KPC ma „jeżeli jest to niezbędne dla zapewnienia prawidłowego orzekania w sprawie” zarządzić sporządzenie transkrypcji odpowiedniej części protokołu sporządzonego za pomocą urządzenia rejestrującego dźwięk albo obraz i dźwięk? Podstawowymi kryteriami powinny być zapewne stopień skomplikowania sprawy, przewidywana długotrwałość postępowania czy obszerność złożonych zeznań – w takiej kolejności zresztą. Stopień skomplikowania sprawy, bo w sprawach złożonych konieczność wielokrotnej analizy materiału dowodowego jest oczywiście większa. Przewidywana długotrwałość postępowania, bo oznacza ona również duże prawdopodobieństwo (jeżeli nie pewność) wielokrotnego zapoznawania się z materiałem dowodowym. Obszerność zeznań, bo z długimi zeznaniami zapoznajemy się dłużej niż z krótkimi, aczkolwiek element ten lokuję jako trzeci, a nie pierwszy. Zeznania pojedynczego długo zeznającego świadka w nieskomplikowanej i niedługotrwałej sprawie można odsłuchać. Możliwe, że bardziej potrzebne będzie sporządzenie transkrypcji zeznań świadków zeznających krótko, ale w sprawie skomplikowanej i prawdopodobnie długotrwałej, niż jednego świadka zeznającego długo w sprawie prostej i krótkiej. Oprócz tych trzech podstawowych przesłanek będą oczywiście również inne. Za rozsądne uznać trzeba sporządzenie transkrypcji zeznań w sprawie, która zmienia referenta51 lub w sprawie, w której istnieje takie prawdopodobieństwo52. Źle natomiast będzie, jeżeli o odmowie sporządzenia transkrypcji będzie decydować chęć dokonywania oszczędności. Czy zresztą prezes sądu odmawiając transkrypcji może zmusić sędziego do prowadzenia sprawy bez niej?

Pojawia się tu zresztą kolejny ciekawy problem wpływu czynnika administracyjnego na czynności sędziów53. Ciekawe zresztą, w jakim procencie spraw (różnym zapewne dla różnych kategorii) sporządzana będzie transkrypcja54. Może się okazać, że za jakiś czas będzie to kolejny element statystyczny, z którego trzeba będzie się tłumaczyć, jeżeli procent będzie zbyt duży.

Nauka dotyczyć będzie zresztą nie tylko prezesów sądów i zasad transkrypcji. Istotną kwestią pozostaje również, jak przechowywać i udostępniać będzie się nagrania. W tej dziedzinie zresztą uzasadnienie ZmKPCU jest zaskakująco ubogie, i to poczynając od kosztów projektu.

Koszty te wyglądają przy tym na zupełnie dowolnie określone. Planując koszty wskazano bowiem, że projekt wymagać będzie nakładów w kwocie 250 mln zł. Planując taką kwotę wskazano jednak, że składają się na nią koszty wyposażenia sal rozpraw, przyjmując średni koszt jednej sali w kwocie 53 000 zł oraz liczbę sal w ilości 4000. Od sal tych odjęto sale już wyposażone w system do obsługi wideokonferencji. Określenie kosztów w ten sposób zaskakuje i zasadnym czyni pytanie, czy jest to pełne i właściwe oszacowanie. Gdzie bowiem ujęto koszty stworzenia systemu przechowywania nagrań? Gdzie ujęto koszty np. serwerów, urządzeń do odsłuchu informacji55, systemów jej udostępniania? Wygląda to na poważny błąd polegający na nieujęciu w projekcie wszystkich kosztów wprowadzanego rozwiązania. Brak zresztą również szacunku kosztów dokonywania transkrypcji, brak choćby orientacyjnego wskazania, w jakim procencie spraw może to mieć miejsce56, brak również analizy, czy wywoła to zmiany organizacyjne w sądach57.

Należy wskazać, że cyfrowe nagrania muszą być przechowane na serwerze. W systemie nagrywania i cyfrowego zapisu dźwięku wdrożonym w Kanadzie w prowincji Alberta na 200 salach rozpraw zapis dźwięku jest składowany na sieci serwerów satelitarnych i ostatecznie dwóch serwerach centralnych58. Nie ma chyba więc żadnych wątpliwości, że cyfrowe nagrania wymagać będą ulokowania w każdym sądzie (albo nawet każdym budynku sądowym) serwerów do ich składowania. Załączony do projektu ZmKPCU projekt rozporządzenia Ministra Sprawiedliwości w sprawie zapisu dźwięku lub obrazu i dźwięku59 przewiduje przy tym przechowywanie nagrań w systemie teleinformatycznym, w wydzielonym repozytorium, oraz obowiązki prezesa sądu w tym zakresie. Wyraźnie więc składowanie nagrań odbywać musi się w każdym sądzie na serwerach60. Koszt takich serwerów, których dziś nie ma, nie będzie się przy tym kształtował w skali kraju na poziomie kilkuset tysięcy złotych, a raczej na poziomie kilku, kilkunastu milionów złotych. Nie jest przy tym możliwe przechowywanie danych na dotychczas posiadanych serwerach, bo w większości wystarczają one z ledwością na realizację obecnie wykonywanych zadań61. Barierą będzie zresztą pojemność dysków62.

Analizując ProjZObrDźR wskazać zresztą trzeba, że nie określa on, w jaki sposób nagrania te mają być przekazywane sądom odwoławczym. Nie odnosi się w żaden sposób do istniejących w sądach systemów informatycznych, na których funkcjonalności wskazuje § 82g OrgSekrSądZ, który wymienia wśród nich również przygotowywanie i składowanie w systemie protokołów. Trudno wyobrazić sobie, że protokoły nagrań nie będą włączane do takich systemów. Właściwe byłoby zresztą, gdyby udostępniane były również w sposób wskazany w § 82b pkt 20 OrgSekrSądZ, tj. za pomocą ogólnodostępnych sieci informatycznych osobom biorącym udział w postępowaniu oraz ich pełnomocnikom danych dotyczących ich spraw63.