Niezależność sędziowska a trudności zyskiwania społecznego zaufania1
Judicial independence and the difficulties of gaining public trust
The measure of judicial independence cannot be the existence of a mere constitutional declaration (an abstract and potential normative regulation) or the judge’s internal conviction (unknowable to the public) that he or she is free, unfettered, and immune to pressure. The author advocates the concept, expressed in the key judgment of the CJEU C-585/18, C-624/18, C-625/18, dated 19.11.2019 referring to the public perception of the judiciary as independent and independent to weigh the totality of legal and factual circumstances, determining the achievement of the required standard (objectification of the assessment and adoption of the perspective of an observer of the behavior of the courts).
The courts, as the third authority, determine the meaning of the law. For citizens, the independence of the courts and the independence of judges is an indispensable guarantee of protection against the arbitrariness of political power, treating the courts as a competitor. The concept of a shield law, protecting against the arbitrariness or whim of power, requires independent courts and judges capable of acting independently and courageously, resistant to temptation and to the impact of chilling effects.
The article outlines the actions of political power in Poland to vassalize the courts. With the constitution unchanged, ordinary legislation and, above all, the practice of its application – diminish and undermine the independence of the courts. The goal is to discourage the courts from scrutinizing and criticizing the political power and – as a consequence – to use them to implement the political power’s agenda. The means that the political power uses: replacing personnel, strengthening administrative oversight of the courts, harassment and extended harassment campaigns against resistant judges – serve to progressively colonize the judiciary and influence judges with a chilling effect, corrupting judicial independence and limiting judicial independence. The schizophrenic situation for judges was foreseeable as the jurisprudence of the CJEU and ECtHR grew and stabilized, finding in Poland a deficit in European standards of judicial independence and judges’ right to judicial protection. Judges will either expose themselves to the possibility of proceedings or, bypassing personal risk, risk the stability of judgments as not meeting the requirements of the CJEU and ECtHR. The situation in which the judiciary in Poland finds itself is not only bad for its functioning, but also hinders its social legitimacy and the maintenance of trust necessary for its functioning.
Key words: Independence of the courts (evaluation criteria), Independence of judges (criteria), Social legitimacy of the courts, Trust in the judiciary, Vassalization of the courts by political powers, tri-partite division of powers.
* Autorka jest profesorem nauk prawnych, członkiem rzeczywistym Polskiej Akademii Nauk i członkiem czynnym Polskiej Akademii Umiejętności; sędzią Trybunału Konstytucyjnego w stanie spoczynku.
1 Artykuł jest rozszerzoną wersją referatu wygłoszonego w maju 2022 r. na Uniwersytecie Gdańskim, na konferencji w ramach projektu badawczego TRIIAL – Trust, Independence, Impartiality and Accountability of judges and arbitrators safeguarding the rule of Law under the EU Charter.
2 O różnych aspektach niezależności trzeciej władzy por. A. Machnikowska, O niezawisłości sędziów i niezależności sądów w trudnych czasach. Wymiar sprawiedliwości w pułapce sprawności, Warszawa 2017; Konstytucja, praworządność, władza sądownicza: aktualne problemy trzeciej władzy w Polsce, Ł. Bojarski, K. Gajewski, J. Kremer, G. Ott, W. Żurek (red.), Warszawa 2019; Pozycja ustrojowa sędziego, R. Piotrowski (red.), LEX, Warszawa 2019; P. Wiliński, R. Zawłocki, Bezstronność sędziego w sprawach karnych w świetle zarzutu wadliwości jego powołania, Warszawa 2022.
3 Sprawy z Polski wpływają w ostatnich latach w decydujący sposób na linię orzecznictwa TSUE na tle art. 19.1. TUE. Mylilibyśmy się jednak przypuszczając, że kształtująca się linia orzecznicza ma znaczenie tylko sporu o polski wymiar sprawiedliwości. Za sprawą spraw polskich kształtuje się generalny standard sądowej ochrony niezależności judykatywy w ramach UE. Por. E. Łętowska, Równanie w dół – zagrożenie państwa prawa. Polska: Herostratesem czy katalizatorem?, Przegląd Konstytucyjny 2019, Nr 4, s. 18–33; K. Bachmann, Reforma Ziobry dała zagranicznym sądom więcej władzy na polskimi obywatelami, niż kiedykolwiek miały, Magazyn Gazety Wyborczej, 16.10.2022 r., s. 14–15; D. Gajos-Kaniewska, 37 spraw przed ETPCz ws. niezależności i niezawisłości polskich sądów, Rzeczpospolita 25.7.2022 r., https://www.rp.pl/sady-i-trybunaly/art36754681-37-spraw-przed-etpcz-ws-niezaleznosci-i-niezawislosci-polskich-sadow (dostęp: 6.10.2022 r.).
4 „Niezależność jest przy tym statusem, który może być osiągnięty na poziomie proceduralnym – choćby przez odpowiednie ukształtowanie unormowań konstytucyjnych. Natomiast bezstronność to jest cecha, wyznacznik zachowania określonej osoby czy instytucji. Bezstronność jest wartością, która nie jest dana raz na zawsze, lecz utwierdza się w procesie podejmowania codziennych decyzji, w toku kształtowania kultury konstytucyjnej” A. Bodnar, Koniec mitu tradycyjnej legitymizacji władzy, Respublica Nova, 2.1.2016, http://publica.pl/teksty/bodnar-koniec-mitu-tradycyjnej-legitymizacji-wladzy-54834.html (dostęp: 14.5.2022 r.).
5 Tylko tytułem przykładu Raport „2000 dni bezprawia” z 24.9.2021 r. Inicjatywa „Wolne Sądy”. Dokument pokazujący krok po kroku, proces wasalizacji wymiaru sprawiedliwości, https://lexso.org.pl/2021/06/25/raport-inicjatywy-wolne-sady-pt-2000-dni-bezprawia/ (dostęp: 11.5.2022 r.). Z kolei w 2018 r. dziennik „Rzeczpospolita” przeprowadził ankietę dotyczącą odczuwania nacisków przez sędziów. Odpowiedzi (w liczbie 1247) w 47% potwierdzały, że sędziowie taką presję odczuwają. Por. „Reakcje środowiska prawniczego na ankietę «Rzeczpospolitej» o nastrojach wśród polskich sędziów. Efekt mrożący Temidę”, Rzeczpospolita 25.10.2018 r.. Oznacza to, że ponad 10% ogólnej liczby sędziów uważa za stosowne deklarować odczuwalny dyskomfort dotyczący niezależności i niezawisłości. Nawet przy zastrzeżeniach co do metodologii czy subiektywizmu ocen wynik ten dużo mówi o złej atmosferze panującej w sądach.
6 Wypowiedź Prezydenta A. Dudy w rozmowie dla radia Zet, 29.8.2022 r., „(…) środowiska sędziowskie po prostu chcą władzy. To środowiska, które właściwie nigdzie nie są w sposób demokratyczny wyłonione. One chcą mieć władzę nad demokratycznie wybranymi władzami. Środowiska sędziowskie przede wszystkim domagają się uznania swojej absolutnej nieomylności i – jak widać – możliwości realizacji kooptacji i odpowiedzialności wyłącznie realizowanej we własnym środowisku, na co żadne demokratyczne państwo, które chce być rzeczywiście państwem demokratycznym w pełnym tego słowa znaczeniu, nie może się zgodzić”, https://www.prezydent.pl/aktualnosci/wypowiedzi-prezydenta-rp/wywiady/wywiad-dla-radia-zet,57936 (dostęp: 6.9.2022 r.).
7 Wystarczy porównać obecną skalę zjawiska i obraz przed 8 lat – B. Banaszak, Konstytucyjne i ustawowe uwarunkowania niezawisłości sędziowskiej, Iustitia Nr 1/2014, s. 6–14.
8 Por. J. Zajadło, Nowa „wykładnia” konstytucji, Interpretatio constitutionis hostilis, w: Felietony Gorszego Sortu 2, Sopot 2018, s. 29 i n., s. 105 i n. Na przykład przedstawiciel Kancelarii prezydenta (K. Szczerski) o art. 7 Konstytucji: „Organy państwa działają na podstawie i w granicach prawa. Jeżeli ktoś wykracza poza, to nie ma zakazu działania poza granicami prawa, ponieważ jest nakaz działania w granicach prawa. Nie ma przepisu prawnego zakazującego działania poza prawem, bo jest nakaz działania w ramach prawa”. Wypowiedź z 10.8.2018 r., https://oko.press/logika-nienormatywna-szczerskiego-nie-ma-przepisu-zakazujacego-dzialania-poza-prawem-sprawdzamy/ (dostęp: 3.5.2020 r.). Urzędująca prezes TK: „Skoro ustawa weszła w życie, to obowiązuje. Jeśli ktoś uważa, że nie jest zgodna z konstytucją, to składa wniosek do TK i pyta, czy przepisy są zgodne, czy nie. Dopóki takiego pytania nie będzie, nie będzie orzeczenia TK, to nie można mówić, że ustawa jest niekonstytucyjna, bo to prowadzi do anarchii” – J. Przyłębska, https://wiadomosci.wp.pl/szum-wokol-sadu-najwyzszego-kuriozalny-komentarz-julii-przylebskiej-6270025915140225a (dostęp: 7.5.2022 r.).