Rola sądów w przestrzeganiu prawa do rzetelnego procesu w postpandemicznej rzeczywistości

¹⁶ Z. Czeszejko-Sochacki, Prawo do sądu, s. 89; H. Pietrzkowski, Prawo do sądu, s. 5–6; S. Pilipiec, Prawo do sądu a akcesja Polski do Unii Europejskiej, [w:] L. Leszczyński (red.), Prawne problemy członkostwa Polski w Unii Europejskiej. Materiały konferencyjne (Lublin, 10.V.2004), Lublin 2005, s. 134; M. Zubik, Sprawowanie wymiaru, s. 9.

¹⁷ K. Markiewicz, Zasady orzekania, s. 11–13; tenże, System, [w:] T. Ereciński (red. nacz.), K. Lubiński, T. Ereciński (red. tomu), System Prawa Procesowego Cywilnego, Postępowanie nieprocesowe, t. IV, cz. 1, vol. 2, Warszawa 2021, s. 1489–1491; J. Człowiekowska, Prawo do sądu jako publiczne prawo podmiotowe, [w:] Prace Instytutu Prawa Własności Intelektualnej, 2006/96, s. 178–179; zob. J. Gołaczyński, A. Krzywonos, Prawo do sądu, [w:] B. Banaszak, A. Preisner (red.), Prawa i wolności obywatelskie w Konstytucji RP, Warszawa 2002, s. 730; M. Zubik, Sprawowanie wymiaru, s. 9; zob. P. Grzegorczyk, O konstytucjonalizacji, s. 306.

¹⁸ Pogląd taki w nauce niemieckiej wypowiedział K.H. Schwab, Zur Wiederbelebung des Rechtsschutzanspruch, Zeitschrift fur Zivilprozess, t. 81 (1968), s. 416 i n.

¹⁹ O prawie dostępu do sądu zob. K.H. Schwab, P. Gottwald, Vertassung und Zivilprozess, VII Intern. Kongress für Prozessrecht, Würzburg 1983, s. 37 i n. O prawie do wysłuchania (art. 103 Konstytucji Federalnej RFN): P.L. Murray, R. Stürner, German Civil Justice, Durham 2004, s. 188 i n.; A. Redelbach, Sądy a ochrona, s. 261–273; P. Pogonowski, Realizacja, s. 17–43; M. Kłopocka, Prawo do sądu, s. 66–71; A. Łazarska, Rzetelny proces, s. 260–273.

²⁰ Zob. S. Pilipiec, Teoretycznoprawne…, s. 227; M. Wyrzykowski, Zasada demokratycznego państwa prawa, [w:] W. Sokolewicz (red.), Zasady podstawowe polskiej Konstytucji, Warszawa 1998, s. 82; H. Pietrzkowski, Prawo do rzetelnego procesu, s. 37 i n.; P. Pogonowski, Realizacja, s. 1 i n.; A. Zieliński, Prawo do sądu i organizacja władzy sądowniczej, s. 484; M. Kłopocka, Prawo do sądu, s. 71–80; P. Sarnecki, [w:] L. Garlicki (red.), Konstytucja RP, komentarz do art. 45, s. 3, uw. 5; M. Zubik, Sprawowanie wymiaru, s. 10; A. Włosińska, Prawo do sprawiedliwego procesu cywilnego w świetle orzecznictwa Europejskiego Trybunału Praw Człowieka, [w:] P. Pogonowski, P. Cioch, E. Gapska, J. Nowińsk (red.), Współczesne przemiany postępowania cywilnego, Warszawa 2010, s. 88; K. Marszał, Proces karny, s. 57; K. Osajda, Zasada sprawiedliwości proceduralnej w orzecznictwie Trybunału Konstytucyjnego, [w:] T. Ereciński, K. Weitz (red.), Orzecznictwo Trybunału Konstytucyjnego a Kodeks postępowania cywilnego, Warszawa 2010, s. 429–472; T. Ereciński, K. Weitz, Prawda i równość stron w postępowaniu cywilnym a orzecznictwo Trybunału Konstytucyjnego, [w:] Orzecznictwo Trybunału Konstytucyjnego a Kodeks, s. 36 i 40; M. Pilich, Wpływ orzeczeń Trybunału Konstytucyjnego na Kodeks postępowania cywilnego, [w:] Orzecznictwo Trybunału Konstytucyjnego, s. 333 i n.; Ł. Błaszczak, [w:] E. Marszałkowska-Krześ (red.), Postępowanie cywilne, s. 57; A. Łazarska, Rzetelny proces, s. 1 i n.; wyr. TK z 9.6.1998 r., K 28/97, OTK ZU Nr 4/1998, poz. 50, wyr. TK z 10.7.2000 r., SK 12/99, OTK Nr 5/2000, poz. 143; wyr. TK z 12.3.2002 r., P 9/01, OTK-A Nr 2/2002, poz. 14; wyr. TK z 20.11.2007 r., SK 57/05, OTK-A Nr 10/2007, poz. 125; wyr. TK z 27.5.2008 r., P 59/07, OTK-A Nr 4/2008, poz. 64.

²¹ K. Markiewicz, Zasady orzekania, s. 16–18; tenże, System…, s. 1493–1495.

²² Wyr. TK z 24.10.2007 r., SK 7/06, OTK-A Nr 10/2007, poz. 125; z 14.11.2007 r., SK 16/05, OTK-A Nr 10/2007, poz. 124; z 26.2.2008 r., SK 89/06, ­OTK-A Nr 1/2008, poz. 7; z 17.11.2009 r., SK 64/08, OTK-A Nr 10/2009, poz. 148; z 29.6.2010 r., P 28/09, OTK-A Nr 5/2010, poz. 52. Zob. uwagi co do potrzeby wyróżniania tego elementu: M. Laskowska, Prawo do sądu w tzw. sprawach wyborczych, czyli o granicach swobody ustawodawcy, [w:] M. Paździor, B. Szmulik (red.), Wybrane aspekty parlamentaryzmu zracjonalizowanego, Lublin 2011, s. 68–70, zwracają na ten aspekt uwagę T. Ereciński, K. Weitz, Prawda i równość, s. 36.

²³ Omówienie tego zagadnienia: V. Trstenjak, The Corona Crisis and Fundamental Rights from the Point of View of EU Law, [w:] E. Hondius, M.S. Silva, A. Nicolussi, P.S.Coderch, CH. Wendehorst, F. Zoll, Coronavirus and the Law in Europe, Cambridge–Antwerp–Chicago, 2021, s. 3–24.

²⁴ ENCJ Mininalne standardy dla zapewnienia prawa do sądu w czasach kryzysu, [w:] Access to fair and impartial courts: guaranteeing access to justice in times of crisis. Minimum Standards’ Report 2020–2021.

²⁵ K. Gajda-Roszczynialska, Przebudowa wymiaru sprawiedliwości w czasach pandemii COVID-19 ze szczególnym uwzględnieniem postępowania cywilnego, PPC Nr 1/2022, s. 13–14. Por. następujące dokumenty: Consultative Council of European Judges (CCJE), „Statement of the President of The CCJE, The role of judges during and in the aftermath of the COVID-19 pandemic: lessons and challenges”, CCJE(2020)2, 24 June 2020; Council of Bars and Law Societies of Europe (CCBE), „CCBE Survey: exchange of experiences and best practices between bars”, 2020; Council of Europe, Respecting democracy, rule of law and human rights in the framework of the COVID-19 sanitary crisis. A toolkit for member states, 7 April 2020, SG/Inf(2020); European Commission for the Efficiency of Justice (CEPEJ), „CEPEJ Declaration. Lessons learnt and challenges faced by the judiciary during and after the COVID-19 pandemic”, CEPEJ, Ad hoc virtual CEPEJ plenary meeting, Strasbourg, 10 June 2020; European Commission for the Efficiency of Justice (CEPEJ), „Concluding Remarks by Hanne Juncker, Justice and Legal Co-operation Department, Directorate General of Human Rights and Rule of Law”, CEPEJ, Ad hoc virtual CEPEJ plenary meeting, Strasbourg, 10 June 2020; Fair Trials, Commentary: COVID-19- A Threat to Fair Criminal Justice?, FairTrials.org, 7 April 2020; Fair Trials, „afeguarding the Right to a Fair Trial during the Coronavirus Pandemic: Remote Criminal Justice Proceedings”, FairTrials.org, 30 March 2020; International Commission of Jurists (ICJ), „Human Rights in the time of COVID-19: Front and Centre – ICJ news, articles, op-eds, legal blogs, videos”, 6 April 2020 (Website with relevant documents and videos); International Commission of Jurists (ICJ), „ICJ Guidance on the Courts and COVID-19”, 7 April 2020; Magistrats Européens pour la Démocratie et les Libertés (MEDEL), „Justice and Challenges in Times of Pandemic in Europe”, 1 June 2020; OSCE Human Dimension 51 Commitments and State Responses to the Covid-19 Pandemic”, July 2020. OSCE Office for Democratic Institutions and Human Rights (ODIHR) and Association for the Prevention of Torture, Guidance. Monitoring Places of Detention through the COVID-19 Pandemic, Warsaw, OSCE/ODIHR and APT 2020; Penal Reform International, „Coronavirus. Preventing harm and human rights violations in criminal justice systems”, 14 July 2020; Standing International Forum of Commercial Courts, „Delivering justice during the COVID-19 pandemic and the future use of technology”, Memorandum, 29 May 2020l Sun, N. and Zilli, L., „COVID-19 Symposium: The Use of Criminal Sanctions in COVID-19 Responses – Exposure and Transmission, Part I”, OpinioJuris.org, 3 April 2020; Trial International, „Justice in the time of Coronavirus”, May 2020 oraz UNODC, „Guidance Note. Ensuring Access to Justice in the Context of COVID-19”, May 2020.

²⁶ Tak m.in., Siracusa Principles on the Limitation and Derogation Provisions in the International Covenant on Civil and Political Rights (1985) (Siracusa Principles), Art, I. Limitation Clauses; The function of courts in the COVID-19 pandemic, Primer, October 2020, OSCE, s. 7.

²⁷ M. Dziurda, Czy nadchodzi zmierzch zasady ustności w postępowaniu cywilnym? PPC Nr 1/2022, s. 125–148; K. Gajda-Roszczynialska, Przebudowa wymiaru, s. 10–11.

²⁸ A. Machnikowska, Zasada jawności, s. 83, podkreśla, że w Polsce dopiero w 2020 r., w trybie przepisów związanych z COVID-19, przewidziano możliwość przeprowadzania posiedzeń sądowych z udziałem osób przebywających poza budynkami sądu, nie zapewniając przy tym kompleksowego uregulowania zasad procesowych związanym z tym rozwiązaniem i, skorelowanego z nim, systemu teleinformatycznego. W części innych państw takie rozwiązania były stosowane od kilku lat – § 128a ZPO od 2013 r., zob. A. Kościółek, Zasada jawności w sądowym postępowaniu cywilnym, Warszawa 2018, s. 366.

²⁹ A. Machnikowska, Zasada jawności w postępowaniu procesowym – modernizacja czy marginalizacja? Wybrane zagadnienia, PPC Nr 1/2022, s. 117; zob. co do Anglii J. Sorabji, Developing the New Normal for English Civil Procedure Post Covid-19, [w:] Civil Courts…, s. 63–72.

³⁰ A. Machnikowska, Zasada jawności, s. 83. Taki kierunek zmian można zrekonstruować z części uzasadnień projektów kolejnych nowelizacji Kodeksu postępowania cywilnego, w tym nowelizacji z 4.7.2019 r. – druk Sejmu VIII kadencji Nr 3137, s. 81 uzasadniający odstąpienie od zasady rozprawy przed sądem II instancji, ze względu na rzekomą bierność stron w takich posiedzeniach oraz planowanych nowelizacji m.in. projekt z 28.8.2021 r., https://legislacja.rcl.gov/projekt/12350804/katalog/12812705#12812705 uzasadnienie, s. 53.

³¹ D. Sessa, Kwartalnik Iustitia, Nr 2–3/2022, s. 65.

³² A. Nylund, Covid-19 and Norwegian Civil Justice, [w:] Civil Courts…, s. 141. Zob. L. Ervo, Pandemic and Digitalization – The Situation in the Finnish Lower Courts, [w:] Civil Courts…, s. 75, w czasie pandemii norweskie sądy były w stanie rozpoznawać do 80% toczących się spraw nawet wiosną 2020 r. Z kolei sądy chińskie, działające od kilku lat w ramach postępowań prowadzonych niemal w całości elektronicznie, zachowały pełną efektywność orzeczniczą z czasów sprzed pandemii – Y. Fu, Civil Justice in China in the Covid-19 Period, [w:] Civil Courts…, s. 42.

³³ Zob. orzeczenia TSUE dotyczące mechanizmu warunkowości (C-156/21, C-157/21), gdzie Trybunał przypomniał, że poszanowanie przez państwa członkowskie wspólnych wartości, na których opiera się Unia, które zostały określone i są przez te państwa podzielane, a zarazem definiują samą tożsamość Unii jako wspólnego owym państwom porządku prawnego, a wśród nich wartości państwa prawnego i solidarności, stanowi podwaliny wzajemnego zaufania między tymi państwami. Wobec tego, że owo poszanowanie stanowi warunek korzystania ze wszystkich praw wynikających ze stosowania traktatów do danego państwa członkowskiego, Unia powinna być w stanie, w granicach swoich uprawnień, bronić tych wartości.