Rola sądów w przestrzeganiu prawa do rzetelnego procesu w postpandemicznej rzeczywistości
The role of courts in observing the right to a fair trial in post-pandemic reality
The rule of law and the right to a fair trial are fundamental rights the substance of which cannot be changes even during a pandemic. Restrictions should be imposed in compliance with the law and only when they are absolutely indispensable in a democratic society to attain a given objective. Also during a pandemic everyone whose rights and freedoms guaranteed by the EU law have been infringed should be assured of the right to an effective legal remedy before the court.
Fairness of the proceedings and access to court have been superseded by the Polish legislator for the sake of the promptness of the proceedings. Public has been banned from courts, the right of the parties to have their cases heard openly, including pronunciation of verdicts in public, has been restricted. The pursuit of a prompt dealing with cases and political success determined the change in the composition of court benches, elimination of collegiate courts (professional and lay). The COVID-related legislation rescinded the duty of the Ministry of Justice to issue standard instructions despite introduction of complicated procedural duties in 2019. The negative consequences of this omission especially affected the weakest, i.e. the parties not represented by professional attorneys, which even in the pre-pandemic reality caused that the right to trial was not fully exercised.
Another example of using the pandemic for political purposes was the introduction of a regulation relieving presidents of the courts of the duty to publish reports on court performance. The Polish legislator acted comprehensively and utilised COVID both to conceal extreme ineffectiveness of the system of justice as well as to fight those poor data by restricting the right to trial.
There is a need to specify and define a new normalcy after the pandemic so as not to lose leap development through crisis and at the same time propose necessary adjustments so as to preserve the right to trial in the democratic state ruled by law. A precondition for the new normalcy is restoration of the rule of law. The experience of recent years has shown that an epidemic is best coped with without detriment to the right to trial by the systems in which the rule of law is at a high level and the system of justice is modern.
Key words: rule of law, pandemic, court, right to trial
* Autor jest doktorem habilitowanym nauk prawnych, profesorem Uniwersytetu Śląskiego, Wydziału Prawa i Administracji, Uniwersytety Śląskiego, Prezesem SSP „Iustitia”.
1 Zob. A. Orzeł-Jakubowska, Recenzja monografii pt. „Civil Courts Coping with Covid-19”, B. Krans, A. Nylund (red.), Haga 2021, s. 227, PPC Nr 1/2022, s. 271.
2 Konstytucja Rzeczypospolitej Polskiej z 2.4.1997 r. (Dz.U. z 1997 r. Nr 78, poz. 483 ze sprost. i zm.).
3 Konwencja o ochronie praw człowieka i podstawowych wolności, sporządzona w Rzymie 4.11.1950 r., zmieniona następnie Protokołami Nr 3, 5 i 8 oraz uzupełniona Protokołem Nr 2 (Dz.U. z 1993 r. Nr 61, poz. 284 z uzup.; dalej: EKPCz).
4 Państwa członkowskie ustanawiają środki zaskarżenia niezbędne do zapewnienia skutecznej ochrony sądowej w dziedzinach objętych prawem UE.
5 Zob. K. Lenaerts, New Horizons, s. 29–32; zamiast wielu M. Taborowski, Mechanizm ochrony praworządności, s. 59–99.
6 Wyr. TSUE z 27.2.2018 r., C-64/16, Associação Sindical dos Juízes Portugueses, Legalis, pkt 32; K. Gajda-Roszczynialska, Test sześciu warunków; K. Gajda-Roszczynialska, K. Markiewicz, Disciplinary Proceedings. Zob. również: M. Krajewski, Associação Sindical, s. 395 i n.; J. Barcik, Czy etos trzeciej władzy narusza jej więzi z Państwem Polskim?, http://monitorkonstytucyjny.eu/archiwa/3461, dostęp: 30.8.2021 r.; M. Taborowski, A breakthrough judgment: CJEU finds that is has the right to assess the condition of administration of justice in EU countries, https://archiwumosiatynskiego.pl/wpis-w-debacie/przelomowy-wyrok-trybunal-sprawiedliwosci-ue-uznaje-ze-prawo-oceniac-stan-wymiaru-sprawiedliwosci-panstwach-ue/, dostęp: 30.8.2021 r.; P.M. Van den Eijnden, AB 2018/220-HvJ EU 27 februari 2018, s. 1387–1390; L. Coutron, Observations, s. 237–246; L. Coutron, Chronique, s. 1417–1434; D. Simon, Indépendance, s. 11–12; A. Miglio, Indipendenza, s. 421–431; J. Barcik, Niezawisłość sędziowska, s. 23–29; M.H. García-Valdecasas Dorrego, El Tribunal, s. 75–96.
7 Zob. K. Lenaerts, New Horizons, s. 29–32; K. Gajda-Roszczynialska, Między interesem, cz. I, s. 22 i n.; K. Gajda-Roszczynialska, Między interesem, cz. II, s. 5 i n.
8 K. Markiewicz, Niezawisłość i niezależność jako gwarancja dostępu do ochrony prawnej”, [w:] K. Flaga-Gieruszyńska, R. Flejszar, E. Marszalkowka-Krześ (red.), Dostęp d ochrony prawnej w postępowaniu cywilnym, Warszawa 2021, s. 27–48.
9 Zob. orzeczenia w sprawach polskich oraz K. Markiewicz, Czy ex iniuria ius non oritur?, czyli o „sędziach” powołanych niezgodnie z prawem uwag kilka, [w:] A. Kappes, U. Promińska, S. Byczko (red.), Non omne quod licet honestum est. Studia z prawa cywilnego i handlowego w 50-lecie pracy naukowej Profesora Wojciecha Jana Katnera, Łódź 2022 (w druku).
10 Wyr. ETPC z 13.5.1980 r., Artico przeciwko Włochom, skarga nr 6694/74, Legalis; wyr. ETPC z 9.10.1979 r., Airey przeciwko Irlandii, skarga nr 6289/73, Legalis.
11 OJ EU C 326, 26.10.2012 r.; dalej: KPP.
12 Zob. E. Storskrubb, J. Ziller, Access to Justice in European Comparative Law, [w:] F. Francioni (red.), Access to Justice as a Human Right, Oxford 2007, s. 184–187.
13 Zob. na ten temat L. Garlicki, Prawo do sądu (rozważania de lege fundamentale ferernda), An. UMCS, sectio G, vol. XXXVII, 5, 1990, s. 59–71; P. Hofmański, A. Wróbel, [w:] L. Garlicki (red.), Konwencja o Ochronie Praw Człowieka i Podstawowych Wolności, t. I, Komentarz do artykułów 1–18, s. 241–274 (i cyt. tam lit. i orzecz.); M.A. Nowicki, Europejski Trybunał Praw Człowieka, Orzecznictwo. Tom I. Prawo do rzetelnego procesu sądowego, Kraków 2001; K. Marszał, Proces karny, s. 64–67; A. Zieliński, Środki ochrony wolności i praw według nowej Konstytucji, PiP Nr 11–121997, s. 25; P. Grzegorczyk, Stabilność orzeczeń sądowych w sprawach cywilnych w świetle standardów konstytucyjnych i międzynarodowych, [w:] Orzecznictwo Trybunału Konstytucyjnego, s. 112; K. Markiewicz, Zasady orzekania, tenże, System, [w:] T. Ereciński (red. nacz,), K. Lubiński, T. Ereciński (red. tomu), System Prawa Procesowego Cywilnego, Postępowanie nieprocesowe, t. IV, cz. 1, vol. 2, Warszawa 2021, s. 1487–1489.
14 K. Lubiński, Pojęcie wymiaru sprawiedliwości w świetle Konstytucji RP i standardów międzynarodowych, [w:] J. Gudowski, K. Weitz (red.), Aurea Praxis Aurea Theoria. Księga pamiątkowa ku czci Profesora Tadeusza Erecińskiego, t. II, Warszawa 2011, s. 28–39; tenże, [w:] T. Ereciński (red. nacz,), K. Lubiński, T. Ereciński (red. tomu), System Prawa Procesowego Cywilnego, Postępowanie nieprocesowe, tom IV, cz. 1, vol. 1, Warszawa 2021, s. 242–243, który zwraca uwagę, że początkowo pojęcie „prawo do sądu” używano zamiennie w orzecznictwie i literaturze przedmiotu z określeniami „prawo do sprawiedliwego procesu sądowego”, „prawo do słusznego procesu sądowego” czy „prawo do rzetelnego procesu sądowego (right to a fair trial)”. O wiele mniej precyzyjniej „prawo do sądu” nazywane jest w literaturze krajowej „prawem do ochrony prawnej” „prawem do wymiaru sprawiedliwości”, „prawem do drogi sądowej”, „prawem do powództwa cywilnego” czy „prawem do obrony sądowej”. Pierwszy z tych terminów jest zbyt szeroki, ponieważ obejmuje swoim zakresem nie tylko „prawo do ochrony sądowej”. Natomiast pozostałe terminy oparte są na niektórych tylko elementach składowych prawa do sądu. Natomiast w ostatnim czasie zaczyna dominować termin „prawo do rzetelnego procesu sądowego”, tym bardziej że terminem tym posłużono się w dodanym oficjalnym tytule art. 6 EKPCz na mocy Protokołu Nr 11 do EKPCz, dotyczącego przekształcenia mechanizmu kontrolnego ustanowionego przez Konwencję; P. Sarnecki, [w:] L. Garlicki (red.), Konstytucja RP, t. IV, komentarz do art. 45, s. 1–2; W. Skrzydło, Konstytucja Rzeczypospolitej Polskiej. Komentarz, Kraków 1999, s. 44; P. Winczorek, Komentarz do Konstytucji Rzeczypospolitej Polskiej z 2.4.1997 r., Warszawa 2008, s. 110–113; P. Tuleja, [w:] P. Sarnecki (red.), Prawo konstytucyjne RP, Warszawa 2011, s. 168–169; L. Garlicki, Polskie prawo konstytucyjne, Warszawa 2012, s. 355–356; J. Jodłowski, Z. Resich, J. Lapierre, T. Misiuk-Jodłowska, K. Weitz, Postępowanie cywilne, s. 122–125; K. Marszał, Proces karny, s. 56–57.
15 Z. Czeszejko-Sochacki, Prawo do sądu w świetle Konstytucji Rzeczypospolitej Polskiej (Ogólna charakterystyka), PiP Nr 11–12/1997, s. 89; H. Pietrzkowski, Prawo do sądu, s. 5; tenże, Prawo do rzetelnego procesu w świetle zmienionej procedury cywilnej, PS Nr 10/2005, s. 37, pisze o zasadzie uniwersalnej; A. Zieliński, Prawo do sądu i organizacja władzy sądowniczej, [w:] Księga XX-lecia orzecznictwa Trybunału Konstytucyjnego, Warszawa 2006, s. 492 pisze, prawo do sądu jest odrębnym prawem człowieka, ale pełni zarazem funkcję środka ochrony praw; Zzob. też wyr. TK z 16.3.1999 r., SK 19/98; M. Zubik, Sprawowanie wymiaru sprawiedliwości w świetle Konstytucji i orzecznictwa Trybunału Konstytucyjnego, PS Nr 3/2005 s. 4–5; M. Kłopocka, Prawo do sądu w orzecznictwie Trybunału Konstytucyjnego, Acta UWr.Prz.Prawa i Admin. Nr 76/2007, s. 64–65; W. Jakimowicz, Publiczne prawa podmiotowe, Kraków 2002, s. 412–413; H. Haak, Ochrona prawna udzielana przez sąd opiekuńczy, Toruń 2002 s. 30.