Status prawny i odpowiedzialność dyscyplinarna Rzecznika Dyscyplinarnego Sędziów Sądów Powszechnych
Artykuł podejmuje próbę oceny statusu prawnego sędziego, pełniącego funkcję rzecznika dyscyplinarnego sędziów sądów powszechnych. W szczególności szerszej analizie podlegały kwestie niezawisłości sędziowskiej – unormowanej w art. 178 § 1 Konstytucji RP, będącej niezwykle ważnym elementem sprawowania urzędu sędziego i która powinna być oceniana tak z punktu widzenia sędziów, w stosunku do których podejmuje on swoje czynności, jak i z punktu widzenia osoby rzecznika dyscyplinarnego. Zdaniem autora rzecznik dyscyplinarny podejmując swoje czynności sprawuje funkcje orzecznicze. To stwierdzenie pozwala uznać, że jego ewentualna odpowiedzialność dyscyplinarna kształtować się będzie jako oczywista i rażąca obraza przepisu, ale także może przyjąć postać uchybienia godności urzędu.
1. Uwagi wprowadzające
Rozważania na temat statusu prawnego Rzecznika Dyscyplinarnego Sędziów Sądów Powszechnych i jego zastępców należy rozpocząć od przedstawienia rozwiązań prawnych dotyczących sposobu powołania tego uczestnika postępowania dyscyplinarnego, które są zawarte w ustawie z 27.7.2001 r. – Prawo o ustroju sądów powszechnych1. Z punktu widzenia interesujących autora zagadnień szczególne znaczenie mają zmiany ustawy następujące w latach 2017–2020, ponieważ istotnie ograniczają samodzielność tego podmiotu i czynią z Ministra Sprawiedliwości organ mający przemożny wpływ na wybór osoby rzecznika, ale także na wszczęcie i przebieg postępowania dyscyplinarnego. W toku dalszych rozważań – porządkując kwestie terminologiczne, mianem rzecznika dyscyplinarnego autor będzie określał: Rzecznika Dyscyplinarnego Sędziów Sądów Powszechnych oraz zastępców Rzecznika Dyscyplinarnego Sędziów Sądów Powszechnych, a także zastępców rzecznika dyscyplinarnego działających przy sądach apelacyjnych i zastępców rzecznika dyscyplinarnego działających przy sądach okręgowych, powołanych mocą art. 112b § 1 PrUSP, oraz tzw. „super” rzecznika dyscyplinarnego, ustanowionego na podstawie art. 114 § 1 i 2 PrUSP, co ważne – sprawujących urząd sędziego sądów powszechnych. Poza zakresem zainteresowania autora pozostanie zatem rzecznik dyscyplinarny będący prokuratorem, którego ustanowienie przewiduje art. 112b § 2 in fine PrUSP.
W stanie prawnym obowiązującym do 3.4.2018 r.2 o wyborze rzecznika dyscyplinarnego i jego zastępców decydował zasadniczo samorząd sędziowski. Jednego kandydata na stanowisko rzecznika dyscyplinarnego wybierały bowiem zgromadzenia ogólne sędziów poszczególnych apelacji spośród sędziów sądu apelacyjnego i tak wybranych kandydatów zgłaszały Krajowej Radzie Sądownictwa, która spośród tych sędziów wybierała rzecznika dyscyplinarnego na okres 4 lat (art. 112 § 2 i 3 PrUSP). Wybór rzecznika dyscyplinarnego przez KRS dokonywał się w głosowaniu tajnym, bezwzględną większością głosów, po uprzednim wysłuchaniu na posiedzeniu Rady wszystkich zgłoszonych kandydatów3. Zastępców rzecznika dyscyplinarnego wybierały natomiast dla każdej apelacji kolegia sądów apelacyjnych, a dla każdego okręgu kolegia sądów okręgowych, spośród sędziów danego sądu (art. 112 § 4 PrUSP). Rzecznik dyscyplinarny w poprzednim stanie prawnym nie miał więc żadnego wpływu na wybór zastępców w poszczególnych sądach apelacyjnych i okręgowych, i ta decyzja pozostawała w gestii organów od rzecznika dyscyplinarnego niezależnych.
Regulujący wybór rzecznika dyscyplinarnego i jego zastępców art. 112 PrUSP został zmieniony z dniem 3.4.2018 r. mocą ustawy z 8.12.2017 r. o Sądzie Najwyższym4, wprowadzającej w szczególności do polskiego porządku prawnego tzw. „Izbę Dyscyplinarną Sądu Najwyższego”. Od tego czasu rzecznika dyscyplinarnego i jego dwóch zastępców powołuje Minister Sprawiedliwości na 4-letnią kadencję (art. 112 § 2 i 3 PrUSP). Z chwilą wejścia w życie tej ustawy zastępców rzecznika dyscyplinarnego działających przy sądach apelacyjnych i zastępców rzecznika dyscyplinarnego działających przy sądach okręgowych powoływał pierwotnie rzecznik dyscyplinarny spośród trzech kandydatów, którzy uzyskali najwyższą liczbę głosów, wybranych przez zgromadzenie ogólne sędziów danego okręgu (art. 112 § 6–13 PrUSP5). W obecnym zaś stanie prawnym, unormowanym na podstawie ustawy z 20.12.2019 r.6, obowiązującej od 14.2.2020 r., zastępców rzecznika dyscyplinarnego działających przy sądzie apelacyjnym i zastępców rzecznika dyscyplinarnego działających przy sądzie okręgowym powołuje rzecznik dyscyplinarny. Ustawa nie określa, jakimi kryteriami kieruje się przy wyborze rzecznika dyscyplinarnego i jego zastępców Minister Sprawiedliwości, oraz jakimi kryteriami kieruje się rzecznik dyscyplinarny, wybierając zastępców działających przy sądach apelacyjnych i sądach okręgowych. Wyeliminowanie w procedurze ich wyboru organów samorządu sędziowskiego rodzi poważne wątpliwości i daje pełne podstawy do przyjęcia, że podejmowane przez Ministra Sprawiedliwości i rzecznika dyscyplinarnego decyzje personalne mogą być arbitralne i pozbawione czytelnych i merytorycznych kryteriów. Co także warte podkreślenia, ustawa dopuszcza wybór na stanowisko rzecznika dyscyplinarnego osobę uprzednio karaną dyscyplinarnie, ponieważ wymierzenie kar dyscyplinarnych określonych w art. 109 § 1 pkt 2–4 PrUSP pociąga za sobą jedynie niemożność udziału w tym okresie w kolegium sądu, orzekania w sądzie dyscyplinarnym oraz objęcia w sądzie funkcji prezesa sądu, wiceprezesa sądu lub kierownika ośrodka zamiejscowego sądu (art. 109 § 3 PrUSP). Ustawa pozwala więc wybrać sędziego skazanego uprzednio nawet na bardzo surową karę przeniesienia na inne miejsce służbowe, orzekaną za ciężkie przewinienia dyscyplinarne7.