Forum Konsumenckie przy Rzeczniku Praw Obywatelskich

Obowiązek zapewnienia zgodności rozstrzygnięcia sądu i prawa krajowego z prawem unijnym wynika z ogólnej zasady pierwszeństwa prawa UE przed prawem krajowym i dotyczy wszystkich postępowań nakazowych, w których po stronie pozwanej występuje konsument⁸. TSUE identyfikuje dwa rodzaje działań pozostających do dyspozycji sądów krajowych: dostosowanie treści przepisów do wymogów prawa unijnego poprzez ich wykładnię, bądź też niestosowanie przepisu prawa krajowego.

Biorąc pod uwagę charakter problemów wskazanych przez Trybunał, najlepszym sposobem doprowadzenia do zgodności prawa polskiego z wymogami prawa unijnego jest wprowadzenie zmian w treści przepisów KPC⁹. Proste ­odstąpienie od stosowania przepisów np. dotyczącego terminu mogłoby bowiem nie doprowadzić do usunięcia naruszeń prawa unijnego, które oceniane są w kontekście wszystkich wymogów proceduralnych obciążających konsumenta.

Jednak, dopóki działania legislacyjne nie zostaną podjęte, obowiązek zagwarantowania pełnej skuteczności ochrony konsumenta w świetle prawa Unii Europejskiej spoczywa na sądach krajowych. Stosując prawo wewnętrzne, sądy krajowe zobowiązane są tak dalece, jak to możliwe, dokonywać wykładni prawa krajowego, w tym przepisów proceduralnych, w świetle brzmienia i celu danej dyrektywy, by osiągnąć przewidziany w niej rezultat¹⁰. Obowiązek wykładni zgodnej z prawem ograniczony jest jedynie przez ogólne zasady prawa, w szczególności zasadę pewności prawa i niedziałania prawa wstecz, i nie może służyć jako podstawa do dokonania wykładni contra legem¹¹.

Obowiązek dokonania prounijnej wykładni prawa krajowego ustaje więc w chwili, w której prawo krajowe nie może być zastosowane w sposób, który doprowadziłby do rezultatu zgodnego z celem wyznaczonym przez prawo UE¹².

Możliwością, której wykorzystanie mogą rozważyć sądy polskie, jest prounijna wykładnia przepisów art. 480¹ § 2 w zw. z art. 485 KPC. Pozwala ona, opierając się na dotychczasowej, wieloletniej linii orzeczniczej TSUE, dotyczącej działania sądu z urzędu, gdy chodzi o kontrolę abuzywności postanowień umowy konsumenckiej (pkt 62 Profi Credit), na uznanie, iż odpada podstawa do wydania nakazu zapłaty przy braku w aktach sprawy takiej umowy. Konieczność zapewnienia kontroli potencjalnie nieuczciwych postanowień umownych, w kontekście postępowań nakazowych opartych na wekslach in blanco, wynika również z wyroku TSUE z 7.11.2019 r. w sprawach połączonych C-429/18 i C-483/18 Profi Credit Polska S.A. (II). W wyroku tym TSUE stwierdził, iż samo posłużenie się wekslem nie może być przedmiotem kontroli w ramach UE, sąd może jednak uznać za bezskuteczne wobec konsumenta klauzule, które stanowiły podstawę wystawienia weksla (pkt 41, 52, 60 Profi Credit Polska S.A. (II)¹³.

b. Postępowania zakończone wydaniem nakazu zapłaty

W sprawach, w których doszło do wydania nakazu zapłaty (który nie został następnie zaskarżony przez konsumenta lub którego zaskarżenie okazało się nieskuteczne z powodu wad formalnych), orzeczenia w sprawach Profi Credit i PKO Bank Polski mogą potencjalnie stanowić podstawę do wznowienia postępowania na podstawie ogólnych przepisów postępowania cywilnego. Podkreślenia wymaga jednak, że orzeczenie TSUE nie stwarza w prawie polskim podstawy do automatycznego wznowienia postępowania.

Wznowienie takie może być rozważane wówczas, gdy naruszenie stwierdzone przez Trybunał wyczerpuje jedną z przesłanek wznowienia wskazanych w art. 401–404 KPC¹⁴. W przypadku orzeczeń w sprawach Profi Credit i PKO Bank Polski wskazano wyraźnie na pozbawienie konsumenta możliwości efektywnego skorzystania z możliwości zaskarżenia nakazu zapłaty (a tym samym doprowadzenia do kontroli postanowień umowy konsumenckiej), co może w szczególności odpowiadać przesłance wznowienia z art. 401 pkt 2 KPC, tj. że w okolicznościach danego postępowania sądowego konsument został pozbawiony możliwości działania w rozumieniu tego przepisu.

Podkreślenia jednak wymaga, że wznowienie postępowania jest możliwe przy zachowaniu przewidzianych prawem krajowym (KPC) terminów, które zarazem muszą być zgodne z zasadą równoważności i skuteczności, ograniczającymi autonomię proceduralną państwa członkowskiego, oraz z art. 47 KPP UE. W tym względzie w prawie unijnym obowiązuje zasada, zgodnie z którą prawo Unii Europejskiej nie zobowiązuje sądu krajowego do zaprzestania stosowania krajowych przepisów proceduralnych nadających prawomocność danemu orzeczeniu, nawet jeśli umożliwiłoby to usunięcie naruszenia prawa unijnego, które wynika z tego orzeczenia (zob. m.in. wyrok z 1.6.1999 r. w sprawie C-126/97 Eco Swiss, pkt 46 i 47). Zarazem jednak przepisy nadające prawomocność nie mogą być mniej korzystne od zasad ­dotyczących podobnych środków w prawie krajowym (zasada równoważności) oraz nie mogą uczynić wykonywania prawa przyznanego przez prawo unijne (w tym wypadku ochrony konsumenta przyznanej dyrektywami unijnymi oraz na mocy zasady skutecznej ochrony sądowej) utrudnionym lub praktycznie niemożliwym (zasada skuteczności)¹⁵.