Forum Konsumenckie przy Rzeczniku Praw Obywatelskich
III. Istota problemów
Zagadnienia rozstrzygnięte przez Trybunał sprowadzają się do pytania, czy w świetle dyrektywy 93/13 dopuszczalne jest wydanie orzeczenia zasądzającego świadczenie od konsumenta bez rzeczywistej możliwości przeprowadzenia przez sąd orzekający kontroli z urzędu postanowień umowy konsumenckiej pod kątem ich abuzywności, na którymkolwiek etapie postępowania nakazowego, gdy ta niemożliwość wynika z kształtu krajowych przepisów postępowania cywilnego.
Dodatkowo, w sprawie PKO Bank Polski Trybunał rozważył, czy w razie wydania nakazu zapłaty na podstawie wyciągu z ksiąg banku polskie prawo pozostaje w zgodzie z dyrektywą 2008/48, pozwalając na skuteczną kontrolę wykonania przez przedsiębiorcę przedkontraktowych obowiązków informacyjnych w umowie kredytu konsumenckiego.
W powiązaniu z tymi przepisami, Trybunał odniósł się do pytania, czy polski model postępowania nakazowego pozwala, na gruncie spraw konsumenckich, na przyznanie konsumentowi efektywnej ochrony prawnej (efektywnego środka prawnego) w rozumieniu art. 47 KPP UE.
IV. Rozwiązania przyjęte przez TSUE
W obu orzeczeniach TSUE zajął jednolite stanowisko, zgodnie z którym polskie przepisy o postępowaniu nakazowym są niezgodne zarówno z dyrektywą 93/13, jak i z art. 47 Karty Praw Podstawowych UE, gdyż faktycznie wyłączają możliwość zbadania z urzędu przez organ orzekający potencjalnie nieuczciwego charakteru warunków umowy zawieranej z konsumentem.
Trybunał podkreślił, że sąd krajowy jest zobowiązany do zbadania z urzędu, czy postanowienia umowy mają nieuczciwy charakter. Dokonanie takiego badania ma zniwelować brak równowagi między konsumentem a przedsiębiorcą i jest możliwe tylko pod warunkiem, że sąd posiada niezbędne informacje na temat stanu prawnego i faktycznego (pkt 42 Profi Credit, podobnie wyroki: z 21.4.2016 r., Radlinger I Radlingerová, C-377/14, EU:C:2016:283, pkt 52 i przytoczone tam orzecznictwo; z 21.12.2016 r., Gutiérrez Naranjo i in., C-154/15, C-307/15 i C-308/15, EU:C:2016:980, pkt 58). Skuteczna ochrona praw przyznanych konsumentowi przez dyrektywę 93/13 może być więc zagwarantowana tylko wówczas, gdy krajowe prawo procesowe umożliwia, w ramach postępowania w sprawie wydania nakazu zapłaty względnie w ramach postępowania egzekucyjnego w przedmiocie nakazu zapłaty, kontrolę z urzędu potencjalnie nieuczciwych warunków odnośnej umowy.
Trybunał zauważył, że w przypadku braku podstaw do wydania nakazu zapłaty, która to ocena następuje w pierwszej fazie postępowania nakazowego (zgodnie z pkt 54 i 56 Profi Credit, pierwsza faza postępowania obejmuje czynności podejmowane do momentu wniesienia zarzutów), przewodniczący wyznacza termin rozprawy i dopiero wtedy pojawia się możliwość zbadania stosunku wekslowego i stosunku podstawowego, w tym umowy o kredyt konsumencki (pkt 48, 49 Profi Credit). Choć prawo polskie przewiduje teoretycznie możliwość zaskarżenia nakazu zapłaty przez wniesienie środka zaskarżenia, co otwiera drogę do pełnego postępowania dowodowego, a w konsekwencji do kontroli treści samej umowy, to równocześnie stwarza bariery, które mogą w praktyce uniemożliwić konsumentowi skorzystanie z tego uprawnienia. Ukształtowanie polskiej procedury stwarza więc znaczne ryzyko, że konsumenci nie wniosą wymaganych zarzutów, a w konsekwencji nie będzie możliwe przeprowadzenie z urzędu kontroli treści umowy, której dotyczy nakaz zapłaty. Bariery wskazane przez TSUE to czternastodniowy termin do wniesienia zarzutów, który może być zbyt krótki dla konsumenta (pkt 65, 66, 69–70 Profi Credit, pkt 46, 48 PKO Bank Polski) oraz obciążenie konsumenta 3/4 opłaty sądowej w razie wniesienia zarzutów, podczas gdy przedsiębiorca jest zobowiązany do poniesienia 1/4 tej opłaty (pkt 66, 69–70 Profi Credit, pkt 47–48 PKO Bank Polski). Trybunał wskazał ponadto na brak znajomości lub zrozumienia swoich praw przez konsumenta (pkt 69 Profi Credit), w szczególności w kontekście wymogów sformułowanych w art. 493 § 1 KPC (obecnie art. 4803 § 2) KPC6 oraz ograniczoną treść pozwu o wydanie nakazu zapłaty wniesionego przez przedsiębiorcę, a zatem niepełny charakter informacji, którymi konsument dysponuje (pkt 69 Profi Credit, zob. również wyrok z 18.2.2016 r., Finanmadrid EFC, C-49/14, EU:C:2016:98, pkt 52 i przytoczone tam orzecznictwo; postanowienie z 21.6.2016 r., Aktiv Kapital Portfolio, C-122/14, niepubl., EU:C:2016:486, pkt 37). Ryzyko, że konsumenci nie wniosą wymaganych zarzutów powstaje ze względu na współistnienie zidentyfikowanych elementów procedury (pkt 69, 70 Profi Credit).