Forum Konsumenckie przy Rzeczniku Praw Obywatelskich
V. Praktyczne możliwości wykorzystania orzeczenia przez sądy krajowe
1. Znaczenie dla postępowań w sprawach konsumenckich
Wyrok w sprawie Profi Credit II ma przede wszystkim znaczenie dla kształtu postępowania nakazowego w sprawach konsumenckich. TSUE nie tylko potwierdził w tym orzeczeniu swoje wcześniejsze stanowisko co do konieczności badania abuzywności z urzędu – lecz także wskazał na dalej idący obowiązek sądu krajowego: wyjaśnienia z urzędu okoliczności koniecznych do tego badania. Sąd krajowy ma obowiązek dokonania tej kontroli niezależnie od objęcia tej kwestii zakresem żądań stron.
Jak zauważył Trybunał, obowiązek badania z urzędu abuzywności postanowień umowy konsumenckiej nie stoi w sprzeczności z zasadą dyspozytywności postępowania cywilnego i nie oznacza wyrokowania przez sąd ponad zakres żądania (art. 321 § 1 KPC). Obowiązek ten nie oznacza rozszerzenia przedmiotu sprawy o nowy element (ochronę praw konsumenta wynikających z abuzywności), lecz dotyczy jedynie badania podstawy roszczeń, które zostały zgłoszone przez stronę postępowania (pkt 68).
W wyroku wskazano ponadto wyraźnie na konieczność prowadzenia z urzędu postępowania dowodowego, o ile odpowiednie dokumenty nie zostały zaoferowane przez same strony. W konsekwencji, jeśli okoliczności związane z roszczeniem wekslowym budzą wątpliwości sądu, ma on obowiązek odmówić jego wydania i zażądać od przedsiębiorcy, by przedstawił dokumenty stwierdzające treść umowy (o ile nie znalazły się one już wcześniej w aktach sprawy).
Z perspektywy prawa polskiego orzeczenie TSUE może więc wpływać także na sposób wykładni art. 232 zd. 2 KPC, stwarzającego podstawę do prowadzenia postępowania dowodowego ex officio. W sprawach o roszczenia z umów konsumenckich przepis ten powinien być interpretowany w świetle wyroku Profi Credit II, zwłaszcza zaś w świetle zapewnienia rzeczywistej efektywności dyrektywom 93/13 i 2008/48.
W tym zakresie orzeczenie TSUE ma także znaczenie z perspektywy zasady kontradyktoryjności polskiego postępowania cywilnego. Wyrok Profi Credit II wprowadził istotną zmianę w porównaniu z dotychczasowym stanem prawnym, w którym sąd nie mógł z zasady uzupełniać z urzędu materiału dowodowego sprawy, a inicjatywa w tym zakresie musiała pochodzić od konsumenta. Nie wpływa ono natomiast na istotę tej zasady, która nadal obowiązuje w postępowaniach konsumenckich (pkt 69).
2. Obowiązek prowadzenia dialogu ze stronami postępowania
Dokonując kontroli abuzywności, sąd polski ma także obowiązek aktywnego informowania stron postępowania, że sprawa jest badana z tego punktu widzenia (pkt 70). Innymi słowy, sąd powinien stworzyć stronom faktyczną możliwość zajęcia stanowiska i przedstawienia dowodów co do istnienia lub braku abuzywności klauzuli na każdym etapie postępowania – niezależnie od tego, czy kwestia ta była podnoszona na wcześniejszych etapach postępowania przez same strony.
3. Możliwość podnoszenia zarzutów ze stosunku podstawowego przeciwko wekslowi in blanco
Wyrok w sprawie Profi Credit II ma także bezpośrednie znaczenie dla sposobu kwestionowania roszczeń kierowanych przeciwko konsumentom na podstawie wypełnionego weksla własnego in blanco. Jak stwierdził TSUE, sąd krajowy powinien dokonać kontroli postanowień umowy konsumenckiej lub porozumienia wekslowego niezależnie od zarzutów zgłoszonych przez konsumenta.
Jak zauważył TSUE, sąd krajowy ma w takim przypadku obowiązek pominięcia wszelkich przepisów krajowych, które wykluczałyby możliwość dokonania z urzędu kontroli przepisów krajowych (pkt 76). W szczególności oznacza to konieczność interpretacji przez sąd polski art. 10 ustawy z 28.4.1936 r. – Prawo wekslowe5 w sposób, który umożliwi kontrolę ex officio umów kształtujących stosunek podstawowy.
Wreszcie, jak stwierdzono w wyroku, kontrola abuzywności w postępowaniach opartych na wekslu in blanco, wypełnionym następnie przez przedsiębiorcę, powinna mieć miejsce wówczas, gdy zasadność wytoczonego na tej podstawie powództwa budzi „poważne wątpliwości” sądu krajowego. Sformułowanie to powtarza treść pytania prejudycjalnego w sprawie C-483/18, w którym również odniesiono omawiany problem prawny do „poważnych wątpliwości” co do zasadności roszczenia opartego na wekslu.
Udzielając odpowiedzi, Trybunał nawiązał wprost do okoliczności sprawy, na kanwie których zostało przedstawione pytanie, a także do faktu, że mogły one wzbudzić istotne wątpliwości sądu polskiego co do tego, czy roszczenie dochodzone przeciwko konsumentowi na podstawie weksla jest zasadne (pkt 61).
Jeżeli okoliczności mogą wywołać wątpliwości co do zasadności roszczenia opartego na wekslu, sąd krajowy powinien mieć możliwość zażądania od stron odpowiednich dokumentów, o ile nie znalazły się one pierwotnie w aktach sprawy (por. wyżej: V.1.). Na tej podstawie sąd krajowy powinien dokonać odpowiednich ustaleń faktycznych, o ile są one konieczne do wykonania obowiązku kontroli postanowień umowy konsumenckiej ex officio. Jedynie w takim wypadku możliwe jest zapewnienie skuteczności dyrektywie 93/13 – prawo krajowe zaś nie może wprowadzać ograniczeń materialnych czy procesowych, które wykluczałyby lub poważnie utrudniały realizację tego wymagania (pkt 67).
Trybunał podkreślił jednak (pkt 66), że z utrwalonego orzecznictwa wynika, że sąd krajowy jest zobowiązany podjąć z urzędu czynności dochodzeniowe w celu ustalenia, czy postanowienie umowne zamieszczone w umowie konsumenckiej, która jest przedmiotem toczącego się przed nim sporu, jest objęte zakresem stosowania dyrektywy, a jeżeli tak – zobowiązany jest z urzędu zbadać, czy postanowienie to ewentualnie ma nieuczciwy charakter (wyroki: z 9.11.2010 r., VB Pénzügyi Lízing, C-137/08, pkt 56; z 14.6.2012 r., Banco Español de Crédito, C-618/10, pkt 44; z 21.2.2013 r., Banif Plus Bank, C-472/11, pkt 24). Przy braku skutecznej kontroli potencjalnie nieuczciwego charakteru postanowień umowy nie można bowiem zagwarantować przestrzegania praw przyznanych dyrektywą 93/13 (wyrok z 13.9.2018 r., Profi Credit Polska, C-176/17, pkt 62 i przytoczone tam orzecznictwo).