Artykuł przedstawia zagadnienia związane z pracą biegłego językoznawcy w systemie kontradyktoryjnym Anglii. Omówiona jest rola biegłego oraz uwarunkowania prawne dotyczące biegłych – zarówno te zawarte w zaleceniach oficjalnych, jak i w orzecznictwie – a także ich wpływ na metodologię przygotowywania i przedstawiania ekspertyz. Poruszona jest kwestia zróżnicowanego typu odbiorców ekspertyz i trudności związanych z koniecznością kompleksowego, a jednocześnie przystępnego, przedstawiania wniosków analitycznych niespecjalistom. Omówiony jest też paradygmat biegłego językoznawcy jako przewodnika, tj. takiego uczestnika postępowania, którego rolą jest wskazanie wariantów interpretacyjnych odnośnie dowodowego materiału językowego.

Wstęp

Dynamiczny rozwój lingwistyki kryminalistycznej na przestrzeni ostatnich dwóch dekad nie ominął również Polski. Jednak znacząca część kluczowych tekstów, zarówno tych stricte badawczych, jak i popularnonaukowych publikowana jest w języku angielskim, a ich autorzy to językoznawcy pracujący na co dzień w Wielkiej Brytanii, Stanach Zjednoczonych i Australii. Klasyfikacja typologiczna dziedziny, jej metodyka i terminologia są dziś zatem w istotnej części oparte na kulturze prawnej, rozwiązaniach legislacyjnych i praktyce dowodowej charakteryzujących anglosaskie systemy kontradyktoryjne. Dla dalszego upowszechniania w naszym kraju dokonań i metod lingwistyki kryminalistycznej warto sięgnąć do źródeł i przyjrzeć się bliżej roli biegłego językoznawcy właśnie w tych systemach. Niniejszy artykuł przedstawi wybrane uwarunkowania angielsko-walijskiego systemu prawnego¹, w jakich dziedzina rozwijała się na przestrzeni ostatnich lat oraz funkcjonuje obecnie.

W dużym skrócie, w modelu kontradyktoryjnym strony postępowania zbierają i przedstawiają dowody oraz powołują świadków we własnym zakresie. Rola sędziego ograniczona jest do rozstrzygania określonych kwestii procesowo-prawnych, podejmowania decyzji na temat dopuszczalności dowodów i udziału świadków, a także – w sądach pierwszej instancji – do udzielania instrukcji ławie przysięgłych. Pytania zadają świadkom wyłącznie przedstawiciele stron postępowania. Taki rodzaj praktyki procesowej ma oczywiście niebagatelne znaczenie dla postępowania dowodowego z udziałem biegłych; oto metodologicznie rzetelne ekspertyzy prowadzące do – wydawać by się mogło – jednoznacznych wniosków mogą padać ofiarą retorycznych ataków strony przeciwnej, prowadząc w efekcie do sceptycznego owych wniosków przyjęcia przez ławę przysięgłych.

Rola biegłego i typy analiz językoznawczych

W oparciu o precedens w sprawie „Królowa przeciwko Turnerowi”² opinia biegłego w Anglii może być dopuszczona, jeśli dostarcza sądowi informacje z dużym prawdopodobieństwem wykraczające poza doświadczenie życiowe i wiedzę sędziego bądź członków ławy przysięgłych. Sądy w praktyce rozważają również istotność opinii w stosunku do konkretnych okoliczności sprawy, możliwość rozstrzygnięcia spornej kwestii bez pomocy biegłego oraz poziom jego wiedzy specjalistycznej. Zaskakujący może wydać się fakt, iż w Anglii – ale też w innych anglosaskich systemach prawnych – nie istnieją formalne instrumenty, których celem byłoby potwierdzanie kwalifikacji biegłych. Co prawda w 2008 r. powołano do życia Urząd Regulacji Nauk Kryminalistycznych (ang. Forensic Science Regulator), jednak nie ma on ustawowych uprawnień do sankcjonowania działań ekspertów; jego zadaniem jest opracowywanie i upowszechnianie standardów naukowych, jakie powinno stosować się w systemie sądownictwa karnego.

Zadania przedstawiane biegłemu na etapie procesu sądowego w Anglii można podzielić na trzy grupy³.

1)   analiza inkryminującej wypowiedzi ustnej lub pisemnej celem ustalenia, na ile prawdopodobne jest, że to oskarżony jest jej autorem. Przykłady pytań do biegłych w ostatnich kilku latach przedstawiają się następująco:

–    Czy list pożegnalny rzekomej ofiary samobójstwa nosi cechy jej stylu osobniczego, czy cechy idiolektu jej konkubenta?

–    Na ile prawdopodobne jest, że autorem anonimowej groźby na forum internetowym jest oskarżony?

–    Czy frazy wprowadzone do wyszukiwarki internetowej w celu znalezienia informacji na temat zatarcia śladów zabójstwa są autorstwa podejrzanego A czy podejrzanego B?

2)   analiza językowych kompetencji uczestnictwa w kontekstach instytucjonalnych związanych z wykonywaniem prawa. Przykłady pytań do biegłych w ostatnich kilku latach przedstawiają się następująco:

–    Czy podejrzany, który włada angielskim jako językiem obcym w stopniu ograniczonym, rozumiał zarzuty stawiane mu podczas przesłuchania przez policjantów?

–    Czy jakość tłumaczenia ustnego podczas policyjnego przesłuchania podejrzanego niewładającego językiem angielskim była na tyle wysoka, że rozumiał on stawiane mu zarzuty i był na nie w stanie odpowiedzieć?

–    Czy, biorąc pod uwagę niską przystępność skomplikowanego tekstu pouczenia policyjnego, podejrzany (rodzimy użytkownik języka) o kierowanie pojazdem w stanie nietrzeźwości zrozumiał konsekwencje ewentualnej odmowy poddania się badaniu alkomatem?

Plagiat jest niebagatelnym przekroczeniem normy prawnej. W artykule przedstawiono dwie sprawy dotyczące plagiatu w środowisku naukowym. Analizę materiału przeprowadzono z lingwistycznego punktu widzenia. Na tych wybranych przykładach pokazano m.in. językowe mechanizmy kamuflowania plagiatu. Celem artykułu jest zatem ukazanie przydatności analiz językoznawczych w postępowaniu (przed)sądowym w związku z plagiatem. Główna hipoteza brzmi: narzędzia lingwistyczne umożliwiają precyzyjne określenie, czy badany tekst jest plagiatem (i w jakim stopniu), czy nie. Żeby przeprowadzić analizy w kierunku udowodnienia zaistnienia plagiatu niekonieczne są kompetencje inne niż lingwistyczne (tj. np. z zakresu metrologii, genetyki itp., jeśli badany tekst dotyczy właśnie zagadnień metrologicznych czy genetycznych).

Wstęp

Plagiat to przestępstwo polegające na naruszeniu czyichś praw autorskich poprzez przywłaszczenie cudzego dzieła w części lub w całości. W polskim prawodawstwie jest on ścigany z art. 115 ust. 1 ustawy z 4.2.1994 r. o prawach autorskich i prawach pokrewnych¹, który mówi w punkcie 1.: „Kto przywłaszcza sobie autorstwo albo wprowadza w błąd co do autorstwa całości lub części cudzego utworu albo artystycznego wykonania, podlega grzywnie, karze ograniczenia wolności albo pozbawienia wolności do lat 3”. Nie jest to zatem bagatelne przekroczenie normy prawnej, choć niekiedy przedstawiciele różnych środowisk – artystycznych, naukowych, studenckich itp., dają wyraz poglądowi, że plagiat to zjawisko nieistotne, niezauważalne, bagatelizowane właśnie.

W artykule przeanalizuję dwie (zamknięte już) sprawy dotyczące plagiatu w środowisku naukowym; w procesie lingwistycznej analizy udowodniono plagiatowy charakter badanych tekstów. Ogląd materiału przeprowadzony został z lingwistycznego punktu widzenia i na podstawie długoletniego doświadczenia biegłego sądowego w zakresie językoznawstwa. Na tych wybranych przykładach – z dwóch różnych etapów kariery naukowej: licencjatu oraz postępowania o nadanie stopnia naukowego doktora habilitowanego – będę starał się pokazać językowe mechanizmy kamuflowania plagiatu. Celem artykułu jest ukazanie przydatności analiz językoznawczych w policyjno-prokuratorsko-sądowym postępowaniu wyjaśniającym w zakresie złamania praw autorskich w związku z plagiatem. Ponadto celem, który sobie stawiam, jest ukazanie właściwości analiz językoznawczych, które ewentualnie wsparte pomocniczo specjalnymi programami antyplagiatowymi – są precyzyjne, dość jednoznaczne i mogą stanowić ważną i być może samodzielną ­przesłankę, a nawet dowód w trakcie procesu dotyczącego ustalania stanu faktycznego – wystąpienia lub nie plagiatu.

Hipoteza, jaką będę się starał zweryfikować, brzmi: narzędzia lingwistyczne umożliwiają bardzo precyzyjne określenie, czy badany tekst jest plagiatem (i w jakim ewentualnie stopniu), czy też nim nie jest. Wykorzystanie procedur badawczych z kręgu lingwistyki, czyli wykorzystanie kompetencji biegłego językoznawcy, stanowić może ważny składnik systemu wsparcia podejmowania decyzji przez organa ścigania czy organa procesowe w zakresie uznawania tekstu kwestionowanego za plagiat lub uznawania, że tekst nie jest plagiatem. Analizy językoznawcze są bowiem na tyle precyzyjne, że być może nie zachodzi konieczność powoływania biegłych z innych dziedzin specjalistycznych, jeśli przykładowo tekst podejrzewany o plagiat przynależy do specjalistycznych dyscyplin naukowych – np. genetyki, metrologii itp. Żeby dowieść, że tekst jest lub nie jest plagiatem, wystarczą właśnie narzędzia lingwistyczne.

Należy w tym miejscu dodać jeszcze jedną informację wstępną. Wszystkie analizy i interpretacje na potrzeby opinii biegłego przeprowadzam zawsze metodami filologicznymi, z uwzględnieniem współczesnego stanu polskiego języka ogólnego, czyli tego kodu komunikacyjnego, który w niektórych opracowaniach prawniczych bywa nazywany językiem powszechnym². Język ogólny rozumiem tradycyjnie, zgodnie z koncepcją Zenona Klemensiewicza, a więc ujmując to narzędzie komunikacyjne jako taką odmianę kulturalną języka narodowego, która – w przeciwieństwie do wszystkich odmian regionalnych i środowiskowych – jest upowszechniana przez szkołę, administrację, literaturę i prasę i służy porozumiewaniu się we wszystkich dziedzinach wszystkich członków narodu, bez względu na płeć, wiek, zawód, pochodzenie społeczne i terytorialne³. Na potrzeby językoznawczej analizy i interpretacji analizowanych tekstów lub aktów prawnych funkcjonujących na terytorium Polski odwołuję się także do pojęcia wykładni językowej⁴ (częściowo) oraz pojęcia wykładni literalnej⁵. W analizach zapisów znajdujących się w aktach prawnych odwołuję się ponadto do pojęcia domniemania języka potocznego⁶ – w sytuacjach, gdy analizą językoznawczą należy wesprzeć, uzasadnić czy wypełnić luki interpretacyjne pozostające po analizach innego rodzaju (w tym analizach prawnych) i gdy należy się odwołać do właściwości języka naturalnego, czyli polskiego języka powszechnego, aby uzasadnić lub uzupełnić wnioski osiągnięte na podstawie innych rodzajów analiz.

Na potrzeby tych analiz językoznawczych odwołuję się ­zawsze do podstawowych opracowań z zakresu językoznawstwa, zwłaszcza polonistycznego, na gruncie których weryfikuję poszczególne formy gramatyczne (fleksyjne, słowotwórcze, składniowe, a nawet ortograficzne) i leksykalno-stylistyczne występujące w tekstach danej sprawy, w której opiniuję. Wyzyskuję także – gdy wymaga tego analiza w konkretnej sprawie – specjalistyczne ujęcia teoretyczno-metodologiczne oraz szczegółowe opracowania omawiające – analogiczne jak w danej sprawie – użycia języka.