Tematyka opiniowania i samych biegłych wzbudza w ostatnim okresie szczególne zainteresowanie. Roli biegłych w postępowaniu sądowym poświęcona była także ogólnopolska konferencja naukowa zorganizowana przez Stowarzyszenie Sędziów Polskich „Iustitia” Oddział we Wrocławiu przy pomocy Katedry Prawa Gospodarczego Uniwersytetu Ekonomicznego we Wrocławiu oraz Zakładu Postępowania Cywilnego WPAiE Uniwersytetu Wrocławskiego. Patronat nad tym wydarzeniem objął Prezes Sądu Apelacyjnego we Wrocławiu Andrzej Niedużak.

Wprowadzenie

Konferencja odbyła się 24.4.2014 r. na terenie Uniwersytetu Ekonomicznego we Wrocławiu. Uczestniczyło w niej około 350 osób. Była to pierwsza tak duża konferencja przygotowana przez Oddział we Wrocławiu w jego XV-letniej historii. Wśród uczestników byli sędziowie, biegli, radcowie prawni, adwokaci, naukowcy i studenci z całej Polski. Szczególnie liczna była grupa sędziów i biegłych.

Otwarcia konferencji dokonali: Prezes Zarządu Oddziału we Wrocławiu SSO Witold Firkowicz, Rektor Uniwersytetu Ekonomicznego we Wrocławiu prof. dr hab. Andrzej Gospodarowicz oraz przedstawiciel WPAiE Uniwersytetu Wrocławskiego prof. nadzw. dr hab. Łukasz Błaszczak.

Program podzielono według nietypowego kryterium korporacyjnego. W części pierwszej referaty wygłosili pełnomocnicy (moderator: SSA w Łodzi Małgorzata Stanek), w drugiej biegli sądowi (moderator: SSA we Wrocławiu Bogusław Tocicki), a w trzeciej sędziowie (moderator: SSA we Wrocławiu Małgorzata Lamparska).

Dowód z opinii biegłego jako czynność dowodowa – de lege lata i de lege ferenda

Pierwszym prelegentem był prof. nadzw. UWr dr hab. Łukasz ­Błaszczak (radca prawny) który przedstawił referat pt. „Umowy dowodowe ze szczególnym uwzględnieniem dowodu z opinii biegłego w kontradyktoryjnym postępowaniu cywilnym”. Zarysował on problematykę umów dowodowych na gruncie nauki prawa procesowego cywilnego, wskazując na kontrowersyjność tego zagadnienia. Z referatu wynikało, że umowy dowodowe, w tym dotyczące dowodu z opinii biegłego, są z powodzeniem wykorzystywane w obcych porządkach prawnych. Odwołując się do rozwiązań przyjętych w postępowaniu arbitrażowym, prelegent opowiedział się przeciwko całkowitemu wykluczeniu takich umów w procesie, przyznając, że brak w tym względzie wyraźnej normy prawnej. Odniósł się do umów o rozkładzie ciężaru dowodu, a także ograniczeń umownych w zakresie dowodu z zeznań świadków. Podkreślił, że dopuszczenie umów dowodowych nie koliduje z zasadą swobodnej oceny dowodów. W wystąpieniu znalazł się także postulat de lege ferenda całkowitego uregulowania umów dowodowych.

Kolejny referat pt. „Co sędzia wiedzieć powinien, a czego wiedzieć mu nie wolno. Pojęcie wiadomości specjalnych w kontekście równouprawnienia stron postępowania sądowego” wygłosił dr ­Filip Przybylski-Lewandowski (adwokat). Skoncentrował się na określeniu granic wiedzy, którą, z jednej strony, sędzia powinien, a z drugiej, nie może prezentować w postępowaniu sądowym. W referacie tym skomplikowane zagadnienia z zakresu teorii prawa przedstawiane były na tle konkretnych przykładów z praktyki sądowej. Prelegent wskazał na szczególne znaczenie norm prawnych o charakterze formalnym (procesowym). To one określają, jakiego typu wiadomości mogą być w procesie wykorzystane i w jaki sposób mogą do procesu przeniknąć. Stanowią one jedną z gwarancji zasady równości stron postępowania. W dalszej części referatu wskazano czynniki dookreślające granice wiedzy sądu zarówno w postępowaniu cywilnym, jak i karnym.

W trzecim referacie pt. „Opinia prywatna w postępowaniu karnym z perspektywy obrończej” prof. nadzw. Uwr dr hab. Jacek Giezek (adwokat) zarysował skutki wprowadzenia możliwości korzystania z tzw. opinii prywatnej w postępowaniu karnym. Punktem wyjścia było stwierdzenie, że opinia taka nie jest de lege lata dopuszczalna. Zmiana brzmienia art. 393 § 3 KPK dokonana nowelizacją z 2013 r.¹ otwiera możliwość sięgania po wszelkie dokumenty prywatne powstałe poza postępowaniem karnym, w tym po opinię prywatną. Prelegent zwrócił uwagę na podnoszony często w literaturze argument, że wprowadzenie takich opinii do procesu spowoduje zjawisko zasypywania sądu ekspertyzami przez strony zamożniejsze. Może to być odbierane jako ograniczenie prawa do obrony przez strony o niższym statusie materialnym. Wiele uwagi w referacie poświęcono praktycznym, a także etycznym aspektom zgłaszania przez obrońców wniosków o dopuszczenie dowodu z opinii prywatnej.

Na koniec części pierwszej wystąpił dr Wojciech Dubis (radca prawny) z referatem pt. „Procesowe narzędzia kwestionowania ustaleń dowodu z opinii biegłego w postępowaniu cywilnym”. Odniósł się on do tezy, że opinia biegłego stanowi wyłączny środek dowodowy, który może prowadzić do ustalenia okoliczności faktycznych wymagających wiadomości specjalnych. Podkreślił rosnące znaczenie dowodu z opinii biegłego, ale też wskazał na problemy z tym związane. Dotyczą one w szczególności prawa stron do kwestionowania opinii na gruncie art. 286 KPC. Kontrola opinii biegłego należy przede wszystkim do sądu. Strony mogą zwracać uwagę sądowi na występujące wątpliwości, w szczególności w zakresie wniosków opinii. W tym kontekście prelegent wskazał też na znaczenie art. 162 KPC, który po latach „zapomnienia” robi ostatnio „karierę”. Jego zdaniem, wskazanie na określone naruszenie przepisów proceduralnych powinno nastąpić przez tę stronę, która przewiduje możliwość formułowania takiego zarzutu w apelacji, niezależnie od tego, po której stronie procesu spoczywał ciężar dowodu co do okoliczności objętych dowodem z opinii biegłego.

Dobra organizacja pracy pozwala nie tylko usprawnić działanie i poprawić wydajność, ale oszczędza także ludzki wysiłek. W przekonaniu osób współtworzących wymiar sprawiedliwości, jego aktualna organizacja i narzucone tempo sprawia, że powstały nadmierne obciążenia. Dlatego zależało nam na rzeczowej debacie, jak tę sytuację zmienić. Dnia 16.6.2015 r. w Naczelnym Sądzie Administracyjnym Stowarzyszenie Sędziów Polskich „Iustitia” zorganizowało konferencję „Czas pracy i warunki pracy sędziego (wymiar zadań)”. Patronat nad konferencją objęli Pierwszy Prezes Sądu Najwyższego prof. dr hab. Małgorzata Gersdorf i Prezes Naczelnego Sądu Administracyjnego prof. dr hab. Roman Hauser.

Poniżej przedstawiamy kilka głosów, które padły w dyskusji.

Katarzyna Gonera, sędzia Sądu Najwyższego, przypomniała, że status sędziego jest skomplikowany i nie można uznać go za zwykłego pracownika. „Sędzia sprawuje władzę sądowniczą, co trudno jest uznać za standardowe świadczenie pracy. Zadań nie wyznacza mu ani prezes sądu, ani przewodniczący wydziału. Oni tę pracę organizują pod względem technicznym, ale zadania sędziemu de facto wyznacza tylko Konstytucja” – argumentowała sędzia Gonera.

Prof. Teresa Liszcz, sędzia Trybunału Konstytucyjnego, opowiedziała się przeciwko wprowadzeniu ewidencji czasu pracy sędziego. „Gdyby wprowadzić taką ewidencję, to trzeba by uwzględnić czas spędzony nad aktami w domu i czas poświęcony na rozmyślania nad orzeczeniem” – twierdziła. „Stosunek pracy sędziego ma charakter publiczno-prawny. Gdybyśmy dzisiaj przyjęli inną koncepcję, to sędzia nie miałby ochrony wynikającej z Kodeksu pracy” – mówiła sędzia Liszcz. Natomiast zasada 11-godzinnego dobowego wypoczynku oznacza, jej zdaniem, że nie można wymagać od nikogo pracy dłużej niż 13 godzin na dobę.

Dr Aneta Łazarska, sędzia Sądu Okręgowego w Warszawie, zaznaczyła, że sprawność postępowania nie może być jedynym priorytetem przy podziale czynności. Równie ważne są zasady niezawisłości, jawności, transparentności i gwarancji prawa do sędziego dla obywatela. „Plan podziału spraw między sędziów opracowany przez prezesa sądu musi określać zasady tego przydziału. Podział nie może być blankietowy ani arbitralny” – uznała sędzia Łazarska. „Nie wystarczy, że prezes sądu odeśle do regulaminu, który przewiduje, że sprawozdawcy w kolejnych sprawach przewodniczący wydziału wyznacza według alfabetycznej listy sędziów danego wydziału uwzględniając stan referatów poszczególnych osób, w tym rodzaj i ciężar gatunkowy poszczególnych spraw celem równomiernego ich obciążenia. W sprawach karnych istnieje pewien automatyzm przydzielania spraw. Ale w sprawach cywilnych ma miejsce większa uznaniowość, a także nawet dowolność przewodniczącego wydziału” – wyjaśniała sędzia Łazarska. „Przed sądem cywilnym przydział czynności powinien zawierać imienny wykaz referendarzy i sędziów z pakietem obowiązków. Podział ten powinien być dokonywany abstrakcyjnie, tj. ze wskazaniem, że sędziowie otrzymują sprawy z określoną cyfrą w sygnaturze lub w inny sposób – zgodnie ze specjalizacją sędziowską” – postulowała.

„W większości wypadków przyczyna przewlekłości postępowań tkwi w nieprawidłowym działaniu sędziów i administracji sądowej” – krytycznie oceniała Małgorzata Niezgódka-Medek, sędzia Naczelnego Sądu Administracyjnego. „Na przykład przewodniczący wydziałów zbyt długo zwlekają z wezwaniem stron do usunięcia błędów, wydłuża się załatwianie wniosków o udzielenie pomocy prawnej, często zawiesza się postępowanie i nie monitoruje przebiegu wypadków” – mówiła. „Na jakość pracy sądów i zaległości wpływa też z pewnością nierówność obciążenia wpływającymi sprawami” – dodała sędzia Niezgódka-Medek.

Sędzia Niezgódka-Medek powoływała się na statystyki. Podkreśliła, że najbardziej obciążony jest Wojewódzki Sąd Administracyjny w Warszawie, gdzie wpływa 1/3 wszystkich spraw administracyjnych w Polsce, w 2014 r. było to 27 530 skarg. Na drugim miejscu jest WSA w Krakowie, gdzie w ubiegłym roku wpłynęło ok. 6500 spraw, następnie WSA w Poznaniu i Gliwicach – które miały powyżej 6300 spraw. Najmniej obciążone są sądy mniejsze; WSA w Opolu – z wpływem 1680 spraw czy w Gorzowie Wielkopolskim – 1812, w Kielcach – 1952, w Białymstoku – 2043 sprawy. Zwróciła uwagę, że w samym NSA oczekiwanie na rozpatrzenie sporu wydłuża się z roku na rok. W ubiegłym roku ponad połowa spraw oczekiwała na rozpatrzenie ponad rok. Ale jest nadzieja na poprawę sprawności sądownictwa administracyjnego. Już 15.8. br. wejdą w życie nowe przepisy dotyczące NSA. Przewlekłości ma zapobiegać wydawanie  wyroków reformatoryjnych. Więcej spraw NSA będzie rozpatrywać na posiedzeniach niejawnych.

Tomasz Artymiuk, sędzia Sądu Najwyższego, mówił, że coraz więcej spraw dyscyplinarnych sędziów rozpatrywanych przez Sąd Najwyższy dotyczy naruszenia obowiązków służbowych związanych z opóźnieniami w pisaniu uzasadnień do orzeczeń. W dyskusji padały postulaty, że czas zmienić formę pisemnych uzasadnień, tak aby były one znacząco krótsze. Jako przykład podawano m.in. opisywanie stanowiska stron, czy stanów faktycznych ustalonych przez sąd I instancji, w sytuacji, gdy sąd II instancji powinien odnosić się tylko do zarzutów apelacji (ewentualnie kasacji).

Bardzo dziękujemy wszystkim, którzy z wielką  życzliwością umożliwili nam przeprowadzenie tego ważnego dla nas spotkania,  ponadto prelegentom – za przygotowanie bazy do dyskusji, uczestnikom za wyrażenie zainteresowania, potwierdzającego, że jest wola wśród sędziów, by poprawiać naszą działalność, a przedstawicielom innych środowisk, że dostrzegli wagę problemu. W planach jest wydanie publikacji pokonferencyjnej, dzięki której będzie można zapoznać się z wypowiedziami wszystkich prelegentów. Więcej na temat konferencji na stronie internetowej Stowarzyszenia.

Zespół Informacyjny IS